منظور ڪوهيار، جو صوفي ناول ´طريقت جو سج` ۽ صوفي جو وعدو" (صوفي ذلف علي)

"منظور ڪوهيار، جو صوفي ناول ´طريقت جو سج` ۽ صوفي جو وعدو"

(صوفي ذلف علي)

منظور ڪوهيار جو لکيل´طريقت جو سج` هڪ صوفي ناول آهي ، جيڪو فڪري طور تمام گهڻو مضبوط ۽ نظرياتي طور تي پڻ سڀاويڪ آهي. اهو انساني نفسياتي ۽ سماجي مسئلن جو هڪ عملي حل پيش ڪري ٿو.

جڏهن اسان ´طريقت جو سج` جو هڪ تخليقي تجزيو ڪندا سين ته اسان اهو محسوس ڪندا سين ته ان ۾ ڪيتريون ئي ادبي ۽ فني قابليتون آهن جيڪي ان کي ٻين ناولن کان ڌار ڪري ڇڏين ٿيون.

’طريقت جو سج‘ جي پهرين فضيلت ان جي پڙھڻي آھي. مون ٻين ڪيترن ناولن وانگر ٻيا ناول به پڙهيا آھن ، پر پنج يا پنجاه صفحن کان اڳتي نه ٿي سگهيو ڇاڪاڻ ته اهي ناول سستي يا بور ڪندڙ هئا. ان جي مقابلي ۾ ´طريقت جو سج` مون، شروع کان جيئن ئي هٿ ۾ کنيو ۽ آئون ان کي آخر تائين پڙهندو رهيس. اهو پنهنجي لاءِ پڙهندڙ کي 544 صفحن لاءِ پابند رکڻ جو ناول نگار طرفان هڪ شاهڪار پورهيو آهي.

’طريقت جو سج‘ جي هڪ ٻي ڪيفيت هن جي ڪهاڻي جو اسلوب آهي ، جنهن کي اسان آرٽ آف اسٽوري ٽيلنگ سڏيندا آهيون. منظور ڪوهيار ناولن جي ڪردارن ۽ انهن جي لاڳاپن کي خوبصورت انداز ۾ پيش ڪيو آهي. ناول جي شروعات ۾ اسان، ناول جي هيرو صوفي با ڪمال قلندر شھباز سان پهرين مارچ 1261ع، ۾ دشت قلات جي گوارگو ندي وٽ ملون ٿا. هو تڏي جي مٿان سرخ جامو پهريل، جمال ۽ جلال جو پيڪر، ڪنڌ جهڪايون پنهنجي طالبن سيد علي سرمست، شيخ علي بغدادي، سيد مردان شاه سڪندر، ملهي قتال، لعل بڪر ۽ ڪرخت جي سردارن کي ڏهن ڏينهن تائين طريقت جي درس و تدريس جو سلسلو جاري رکيو ويٺو آھي۔

اتي هڪ فقير ريحان سومرو قلندر شھباز کي گوڪل ديو جي گڦائن واري آسٿان تي تڙيل خارجين جي ٽولي جي قبضي بابت ڄاڻ ڏيئي ٿو۔ قلندر شھباز، انهن گڦائن کي لاحوت لامڪان جو درجو ڏيئي ٿو ۽ هر ڌرم ۽ مسلڪ جي ماڻھن لاء ايڪانت حاصل ڪري، اندر اجاري ۽ پاڻ سڃاڻڻ جي پرامن جاء قرار ڏيئي ٿو۔

طالبن ۽ مريدن جي خواهش تي روحاني ڪرامت جو انڪار ڪندي، فرمائي ٿو ته ´اسان حجاز کان وٺي عراق، فارس ۽ خراسان تائين لکين ماڻھن کي معجزن ۽ ڪرامتن جي آسري ۾ ھٿ تي هٿ رکي ويٺل ڏٺا آھن، جڏهن ته دنيا جي وڏي ۾ وڏي ڪرامت انسان جي پنهنجي جدوجهد آهي۔ جيستائين جدوجهد نه ٿو ڪري، تيسيتائين سڀ ڪرامتون، شعبده بازيون آھن`

مير دوستين خان کي شرپسندن سان مهاڏو اٽڪائڻ جو حڪم ڪري، پاڻ اڙد سلطنت ڏانهن وڃڻ جو قصد فرمايو ۽ منگولن جي قهري ڪارواين ۽ مذھبي تقسيم کي قلندري طريقت جي پرچار سان صلح ڪل طرف مائل ڪرڻ جو ارادو ٻڌايائون۔

اتي ئي، سيوهڻ نگر جي سنڌي طالب سيد مردان شاه جڏهن پنهنجي نگري جي چرٻٽ راڄ متعلق، قلندر شھباز کي ٻڌايو ته ان کي طريقت جو دڳ ٻڌايائون ۽ ظلم خلاف عوامي جاڳرتا جو قلندري دڳ ٻڌايائون ۽ ان سان واعدو ڪيائون ته سندن آخري منزل سيوهڻ ھوندي ۽ پوء ھميشه اتي ئي رهندا۔ ناول ۾، ان صوفي ايفائي عهد جي ڳنڍ کي قلندري طريقت سان ادا ڪرڻ جي عظيم ڪهاڻي لکي وئي آهي.

‘طريقت جو سج’ جي ٽين خوبي ان جي سماجي حقيقت آھي. منظور ڪوهيار انساني مسئلن ۽ تضادن تي نرالو تبصرو ڪيو آھي. منهنجي نظر ۾ افساني ۽ ناول جا به قسم آهن. رضيا بٽ جا اردو ناول ۽ انگريزي ۾ هاريلين رومانس پهرين قسم جا افسانا آهن، جن جو مقصد تفريح ۽ تفريح هو. اهڙا افسانا صرف پڙهندڙ کي تفريح ڏيندا آهن. افساني جو ٻيو قسم اهو آهي جيڪو سنجيده ادب جو حصو هجي. هن قسم ۾ سعادت حسن منٽو ، راجندر سنگه بيدي ۽ عصمت چغتائي ۽ قرت العين حيدر ، جوگندر پال ۽ عبدالله حسين جا ناول شامل آهن. اهي سماجي حقيقت پسندي ۽ روشن خيالي جي سنجيده ادب جو حصو آهن. اهڙيون تخليقون پڙهندڙ کي تفريح فراهم ڪرڻ سان گڏوگڏ هن کي نفسياتي ۽ سماجي جاڳرتا جو تحفو پڻ ڏين ٿيون۔ ان کان علاوه ٽيون قسم جو فڪري ناول به ٿئي ٿو جنهن ۾ سماجي تبديلي آڻڻ لاء انساني برابري جي بنيادي اصولن جو ذڪر ڪيل هجي ٿو۔ جن سان انسان، ذاتي مفادن کان مٿي سوچي، صلح ڪل ۽ انساني برابري جا طريقا هنڊائي، هڪ سماجي نظام قائم ڪرڻ جي جدوجهد ڪري ٿو۔ طريقت جو سج ناول جو ٽيون قسم آهي۔

‘طريقت جو سج’ جي چوٿين خوبي اها آھي ته منظور ڪوهيار نه صرف ناياب مماثلت ۽ استعارا استعمال ڪيا آهن ، پر قلندر شھباز جي ڪردار کي ظاهر ڪندي هڪ نئون استعارو به تخليق ڪيو آهي ، جيڪو مون اڳ ۾ ڪڏهن به ڪنهن ڪهاڻي ۾ نه پڙهيو آهي. منظور ڪوهيار، انهن ڏندڪٿائي استعارن کي پڌرو ڪيو آھي، جيڪي اڪثر ملنگ سيوهڻ جي پانڌيئڙن کي ٻڌائيندا رهندا آھن۔ انهن استعارن کي انساني جدوجهد ۽ زميني حقيقتن سان ڳنڍي، هن ناول ۾ طريقت جي عملي تشريح ٻڌائي وئي آھي۔ اها طريقت، هٿ تي هٿ رکي ويهڻ نه پر پاڻ سڃاڻڻ کان وٺي، خلق خدمت وسيلي انساني جاڳرتا پئدا ڪري، سماجي تبديلي لاء ھر قسم جي قرباني ڏيڻ لاء تيار رھڻ ۾ آھي۔ اهي طريقت جا استعارا ٻنهي سطحي ۽ معنيٰ سان ڀريل آهن. قلندر شھباز جي سفري مشاهدن ۽ مسافرن جي مختلف ڳالهين سان ناول کي وڏي خوبصورتي ملي وئي آهي.

’طريقت جو سج‘ جي هر باب ۾ بهترين منظر نگاري ۽ سفر جي مشڪلاتن جا اشارا موجود آهن، جيڪي پڙهندڙ جي منهن تي تجسس آڻين ٿا ۽ هن کي سوچڻ لڳائين ٿا ته تيرهين صدي عيسوي ۾ لڳل خون آشام جنگين سواء بربادي جي ڪجھ به نه ڏنو ۽ خودغرض ماڻھن جي هٻڇ جو علاج صوفين جي تعليم ۾ آھي۔

صفحي 34. ´قلات، قنڌار، ڪابلستان ۽ زابلستان ۾ جهڙوڪر باه ٻري پيئي آھي۔ منگولن ۽ بلوچن، پشتونن ۾ معرڪه آرائي ٿي رهي هئي`

صفحي 41 ‘نورالعين ٺيڪ ٿي ويندي، جيڪڏهن توهان هن زنجيرن ۾ نه جڪڙيندا، سندس مرضي کان بغير شادي نه ڪندا ۽ کيس شاعري ڪرڻ کان نه روڪيندا’

صفحي 66‘جيجل جي لولي کان وڌيڪ دنيا ۾ ٻيو ڪو به سماع اعلي و ارفع ڪونهي’

ص 69 ´ سيف الدين باخرزي وراڻيو؛ اوهانجا همسفر طالب ڏسڻ ۾ ئي عاشقان باوفا لڳن ٿا’

´طريقت جو سج` جي پنجين خوبي اها آهي ته اهو انسان جي روحاني نفسيات ۽ سماجي حالتن تي وڏي جرئت سان بحث ڪري ٿو ۽ ان مان اهو لڳي ٿو ته منظور ڪوهيار صلح ڪل، اتحاد انساني، امن عالم ۽ محبت مخلوق جي ڪيترن ئي رازن کان واقف آهي؛

صفحي 78 ؛ ´ڪاش! دنيا جا مرد، عورتن جي دردمندي مان سبق پرائين ۽ همدردي جي ان عظيم جذبن کي سمجهن، جيڪو مذھبي، نسلي ۽ علائقائي تنگ نظري کان ڪوهين ڏور آھي`

صفحي 83 ”هروڀرو تقدير کان شڪايت ڪرڻ اجائي آھي، جو ڪافي ڏک تقدير جا ڏنل نه پر انسان جي پنهنجن عملن جو نتيجو هوندا آھن“.

صفحو 89 ‘‘سڄي دنيا جا انسان تنهنجي اولاد مثل آھن۔ ٻيو پنهنجو ڪنڌ جهڪائي رکندو ته زماني جون لڳندڙ ھوائون توهان جو ڪجه به بگاڙي نه سگهنديون۔ `

’طريقت جو سج‘ جي ڇهين خوبي سندس حڪمت آهي. هن ناول ۾ ڪيترائي هنڌ آهن جتي منظور ڪوهيار وڏو ڏاهو نظر اچي ٿو جيڪو زندگي جي گهرائي کي ڄاڻي ٿو.

صفحو 89 ‘’تيز طوفان سينو ساهيندڙ شاهي وڻن کي پاڙون پٽي سگهن ٿا پر نويل گاه کي ڪجھ به نه ڪري سگهندا آھن،`

صفحو 106؛ ”ابو جناب پاڻ ھڪ هٿ ۾ نيزو ۽ ڳچي ۾ پٿرن جو ٿيلهو کنيون گهٽي جي منڍ۾ شينهن جيان گجي رهيو هيو .“

صفحو. 108"ڪنهن کي انتظار ڪرائڻ کان بهتر آھي ته ڪو مناسب جواب ڏيئي ڇڏجي."

صفحو؛117 ‘ڪاش دنيا، سچائي جي حيثيت ۽ اهميت کي سمجهي سگھي.`

´طريقت جو سج` ۾ جيتوڻيڪ ڪيتريون ئي ادبي ۽ تخليقي خوبيون آهن ، پر ان ۾ ڪجھ خاميون به آهن.

’طريقت جو سج‘ جي پهرين اوڻائي اها آهي ته ان جا بنيادي ڪردار جنهن ۾ ان جو مرڪزي ڪردار قلندر شهباز جو آھي، ان جي علمي حاصلات جي قد ڪاٺ بابت ذڪر نه ڪيو ويو آھي۔ سندس لکيل ڪتابن ميزان الصرف وغيره، جيڪو ان وقت جي تعليمي نصاب ۾ شامل هيو جو ذڪر به نه آھي۔ ٻيو ته جيئن هي صوفي ناول آھي ته ان ۾ صوفي ازم جي تشريح بيان ٿيل هجڻ ضروري هئي۔

طريقت هڪ روحاني/نفساني جهاد آھي، جيڪو پنهنجي خواهشن کي دٻائڻ سان شروع ٿئي ٿو ۽ اجتمائي انسانيت جي مفادن لاء جان ۽ مال قربان ڪرڻ جو ڏس ڏيئي ٿو۔ اهو ڏس باطني تعليم جي هڪ اکر، اسم، word يا شبد سان شروع ڪري سگهجي ٿو، جيڪو مرشد پنهنجي طالب کي گوش گذار ڪندو آھي ۽ طالب کي اکيون، چپ ۽ ڪن بند ڪري، اهو الف وارو اکر پڙھڻ جو طريقو ٻڌائي، مخلوق جي خدمت واري رياضت تي مامور ڪري ڇڏيندو آھي۔ دمن سان تون تون جي تنوار، تبديلي جو منڍ آھي، جنهن جو ذڪر ناول ۾ نه ڏنو ويو آھي، ´قلندري واعدو` ذڪر ڪرڻ کان اڳ ضروري هيو ته طريقت جي الف جي ابتدا جو ٿورو ذڪر ٿئي ها ته پڙھندڙن کي باطني تعليم جو پتو پوي ها ۽ اندر اجارڻ سان جاڳرتا جو دڳ کلي ها۔

پر جيئن ته هي ناول قلندر شھباز جي زندگي جي آخري ڏهن سال ۽ ساڍن ڇهن مهينن جي سفر ۽ جهد تي محيط آھي ته ان ۾ باطني طريقت سان ڳڏ معرفت ۽ حقيقت جو ذڪر چار چنڊ لڳائي ڇڏي ها۔

صوفيت، زندگيءَ جي مسئلن سان سلهاڙيل عملي مشغلو آهي. صوفين جي قرباني سان فلسفي جو جنم ٿيو، جنهن جو اطلاق سچن صوفين پنهجي عمل ۽ ڪردار سان ڪيو آھي۔ قلندر شھباز جي سفر جو مقصد، ايل خاني سلطنت جي هلاڪو خان جي بغداد کي تاراج ڪري، ڪعبت الله ڊاهڻ جي اعلان جي مزاحمت لاء جاڳرتا پيدا ڪرڻ هيو ۽ دوران جنگ قلندر شھباز جي سيف الدين باخرزئي معرفت هلاڪو خان جي سوٽ برقائي خان سان ملاقات، قلندر شھباز جي مشن جي ڪاميابي ھئي۔ پر شريعت جي صاحبن لاء، ناول ۾ طريقت جي سج جو تاء به لازم هيو، ڇو جو بعد وارا خدمت خلق جو سبق وساري ٿا ڇڏين۔

منظور ڪوهيار، اهو يقين رکي ٿو ته جيڪڏهن ماڻهو خود غرضي کي ڇڏي ڏيندا ۽ پنهنجي مدد پاڻ ڪري اجتمائي جدوجهد جو دڳ اپنائيندا ته انهن جا مسئلا حل ٿي ويندا ۽ انهن جي اندر جي اکين کليل هوندي ته اهي نون روحاني تجربن سان روشن ٿي سگهن ٿا. پر سيوهڻ ۾ بودلي جي نون سالن جي عملي جدوجهد، قرباني ۽ استقامت بابت ناول ۾ ماٺ، ان روحاني جدوجهد کي گپت ڪري رکيو آھي۔ ان ئي جدوجهد جي اخلاص سان بودلائي تحريڪ جنم ورتو ۽ قلندر شھباز جي اڳواڻي ميسر ٿيڻ سان چرٻٽ راڄ جو خاتمو ممڪن ٿيو۔ هڪ باب بودلائي تحرڪ جو طريقت جي عملدرامد تي روشني وجهڻ لاء ضروري هيو۔

ص 392. ´ منهنجو مرشد پنهنجي واعدي مطابق هڪ نه هڪ ڏينهن سيوهڻ ضرور تشريف کڻي ايندو۔`

´طريقت جي سج`جي ھڪ ٻي خامي اھا آھي ته ناول ۾، قلندر شهباز جي ٽن يارن بابافريد شڪر گنج، بهاوالدين ذڪريا ملتاني ۽ جلال الدين سرخ بخاري جي طريقت جو فرق ته بيان ڪيل آھي پر حقيقي انساني ڀلائي لاء هڪ حڪمت عملي به هجڻ گهرجي، جيڪا بيان ٿيل نه آھي۔ شھزاده محمد ملتاني ته طريقت جي رنگن سان تشبيه تي مطمئن ٿي سگهي ٿو پر عام جو ذھن ته عمل جي تحرير جي جريده جو قاري آھي۔

ص.346 ´ اظھار جا اهي چارئي طريقا معني خيز آھن۔ جيترو غور ڪجي ٿو اوتروئي ماڻھو گهرائي ۽ گيرائي ۾ لهندو ٿو وڃي،’

منهنجي خيال ۾ ، ناول جي خامين جي مٿان ان جون خوبيون حاوي آھن۔ انسان جي سماجي ۽ نفسياتي مسئلن جو مذهبي مهندارن طرفان پيش ڪيل حل رڳو عقيدت ۽ عبادت ۾ ٻڌايو ويندو آھي، جنهن کي شريعت جو نالو ڏنل آھي ۽ روحانيت کي وري ذڪر اذڪار تائين محدود ڪيو ويندو آھي۔ پر هن ناول ۾ طريقت هڪ عملي جدوجهد ۽ انساني سماجي مسئلن جو ادراڪ ڪري، انهن جو حل پيش ڪرڻ ۾ ٻڌايل آهي، جيڪا صوفيت کي تبديلي جي ارتقائي عمل سان سلهاڙي ٿي۔

پنهنجي ڪجهه ڪمزورين جي باوجود، ´طريقت جو سج` هڪ اهم صوفي، ادبي ۽ تخليقي ناول آهي جيڪو سنڌي ادب ۾ ڊگهي وقت تائين زنده رهندو.