سنڌ جي بهترين آرڪيالاجسٽ اينٿروپالاجسٽ محترم ذوالفقار علي ڪهلوڙو قلندر لال شهباز جي ادبي ڪانفرنس ۾ پيپر پڙهندي.

 

سنڌ جي بهترين آرڪيالاجسٽ اينٿروپالاجسٽ محترم ذوالفقار علي ڪهلوڙو قلندر لال شهباز جي ادبي ڪانفرنس ۾ پيپر پڙهندي.

Mosques and Merchants of Ranjha Village by Zulfiqar Ali Kalhoro

 

Mosques and Merchants of Ranjha Village

 by Zulfiqar Ali Kalhoro

Ranjha village is located about 48 south of Chakwal town and 20 km northwest of Balksar. Ranjha is one of the oldest villages in Dhan area in Chakwal district. Like many other villages in the Dhan area, Ranjha is also famous for its historic monuments. The village is believed to have been founded by a person named Ranjha who was a notable of the Jat caste.  Apart from Jats, the Minha Rajput, Qazi and Mistri castes also live in the village. Hindus also lived in the village but left for India after the partition of 1947.

Many people in the village still remember the names of eminent Hindu merchants of the village. Muhammad Shah, Safdar Jang, Muhammad Asghar Malik and Allah Jawaya are some of the names of the oral historians of the village. I had a conversation with them about the history and heritage of Ranjha village.

Closer view of a wooden arch

There are many mosques in Ranjha village. The most historic mosque sincludes Bani Wali Masjid and Khajoor Wali Masjid. The Bani Wali mosque was built about 80 years ago. The Khajoor Wali mosque is the oldest in the village, probably built in the first quarter of the 19th century. According to Allah Jawaya, the villagers financially contributed to the construction of the mosque. The Hindus also allocated some land for the Khajoor Wali mosque, as the main locality of Hindus was located behind this mosque. There were about 20 households of Hindus in that mohallah.

Closer view of floral and geometric designs on the wooden door

of a mosque in Ranjha village

The Khajoor Wali mosque is noted for woodwork. The mosque is built on a rectangular plan. Three wooden arched entrances open to the antechamber of the mosque. The wooden door of the mosque opens to the main prayer hall. Both arched entrances and door are ornately carved. One does not find such magnificent wooden carved arched entrances and doors in any other village in the Dhan area of Chakwal. This reflects how skilled and accomplished the artists and craftsmen of the Dhan area were. The arts and crafts of the Dhan area have their own beauty, elegance and identity. Floral and geometric designs on the doors, balconies and Jharokhas in the historic buildings in the Dhan area show mastery of Dhani craftsmen over the art of wood carvings. I have read many books and articles on wooden architecture in northern Pakistan but hardly find any article which deals with the wooden art of Pothohar.

Like the craftsmen of Swat, Chitral, Hunza, Indus Kohistan, Darel, Tangir and other valleys in northern Pakistan, the Pothohari craftsmen also excelled in the art of wood carvings

Like the craftsmen of Swat, Chitral, Hunza, Indus Kohistan, Darel, Tangir and other valleys in northern Pakistan, the Pothohari craftsmen also excelled in the art of wood carvings. When I first read the seminal work by Professor Ahmad Hasan Dani entitled  Islamic Architecture: the Wooden Style of Northern Pakistan  I believed that only northern Pakistan has such splendid wooden structures. I never thought that Pothohar and other regions of Pakistan are also home to several such wooden structures. The elites of Pothohar profusely used timber in their buildings. Timber was probably brought from other areas and even from other countries. Teak wood was mainly used in the havelis, Choubaras and Romti of Pothohari traders, aristocrats and landlords. Even affluent progeny of the pirs of Pothohar, while building the tombs of their ancestors, preferably used teak wood in doors and ceilings, which added their own aroma to the ambience of darbar culture in Pothohar. Wooden carved doors, Jharokhas and balconies all reflect the identity and opulence of affluent Pothohari traders, noblemen and landlords. It is a pity that we have not documented much about the wooden heritage of the Pothohar region – a treasure which is fast disappearing now.

Ornately carved door of Khajoor Wali Mosque in Ranjha

According to Muhammad Asghar Malik of Ranjha village, a wooden door of the Khajoor Wali mosque was engraved by Ghulam Yasin, who was the most creative woodcarver of the village and belonged to the Mistri caste. His son Akhmat was also remarkably good at the art of wood carvings. Apart from engraving the wooden door of the mosque, they also engraved several doors of the Choubaras of Hindus of Ranjha village.

Like the skilled craftsmen, the merchants of Ranjha village were also known for their business skills. They had business not only in Ranjha and other villages of Dhan area but also in other towns and cities of Punjab. Some merchants of Ranjha had extended their business networks as far as Delhi. One of the eminent Hindu merchants of Ranjha village, Nihal Shah, had business in Delhi. In the words of Safdar Jang, Nihal Shah was known as ‘King of the Dhan area’ due to his vast business networks. But unfortunately, nothing is available on the merchants of Pothohar. I have not read any publication on the merchants and traders of Pothohar. There may be some work which I missed reading. In any case, I believe that there should be a monograph on the pattern of Claude Markovits who wrote a book on Sindhi traders titled The Global World of Indian Merchants, 1750-1947: Traders of Sind from Bukhara to Panama. Historians, anthropologists and economists should write monographs on the merchant communities of Pothohar and their expansion and networks in Colonial Punjab and beyond to Central Asia, China, Iran and other countries where Pothohari traders went for business. Moreover, what is interesting to investigate is the role of social capital in the expansion of the business by Pothohari merchants in other cities and countries. From very small villages of Pothohar, many merchants rose to become global traders. Their names come forth when one discusses with the village intellectuals or oral historians who know the names of those who had established their business in other countries. From the discussions with village intellectuals and historians, I came to know many family names of Sikh and Hindus of the Dhan area who excelled at business. There are many prominent names of Hindu and Sikh merchants of the Dhan area, but I want to share a few family names whose business extended from the Dhan area of Chakwal to other countries. This includes the Kohlis of Munday, Bhasin of Neela village and many others There were also many prominent Hindu and Sikh merchants from other parts of Pothohar. I collected all this information from the oral historians. In the Dhan area, from the Kohli family of Munday village prominent name was Sardar Chet Singh Kohli. Likewise, from Neela village, Mota Singh Bhasin was another eminent trader who had business in Iran.  The list of the merchants of the Dhan area in particular and Pothohar in general is very long – which I will discuss in another article.

Wooden ceiling in the choubara of Nihal Shah in Ranjha village

Jivan Shah of Ranjha village had started his business from his village which he later expanded to other villages in the Dhan area. His son Nihal Shah, called Nihalay by the villagers, expanded it to other cities of Punjab and also to Delhi. The affluent Hindu traders built impressive Choubars in Ranjha village. Today a majority of the Choubaras have disappeared but the Choubara of Nihal Shah still dominates the village landscape and is noted for its impressive doors and ceilings. The wooden ceilings of Choubara of Nihal Shah are aesthetically painted. The main entrance door is also elaborately engraved. The Choubaras of Makhan Shah, Ratan Shah and Hardiyal were also located in the village. The shops of these Hindu merchants were located in the bazaar of Ranjha village.

Apart from mosques and Choubaras, there are also found wells and a tank in the village. The most prominent well was named after Dharam Das who was probably an Udasi saint. The Hindus of Ranjha used to hold an annual fair at the well of Dharm Das who probably once halted at the place where the well is located today. The tank (bani) is located in the village and is believed to have been built by the notables of the Qazi family of Ranjha village.

The author is an anthropologist. He may be contacted at zulfi04@hotmail.com. Excerpts have been taken from the author’s forthcoming book “Memories, Mystics and Monuments of Pothohar”. All photos are by the author

ابوعلي ابن سينا جنهن جي تنقيد کان بچڻ لاءِ عالم پنهنجا ڪتاب لڪائي ڇڏيندا هئا! ادريس لغاري، روزاني ڪاوش 6 اپريل 2021ع

ابوعلي ابن سينا جنهن جي تنقيد کان بچڻ لاءِ  عالم پنهنجا ڪتاب  لڪائي ڇڏيندا هئا!

ادريس لغاري، روزاني ڪاوش 6 اپريل 2021ع

ابو علي ابن سينا مسلم دنيا جو مشهور طبيب، جڳ مشهور سائنسدان، فلسفي، ڪيمسٽري، جيولاجي، نفسيات، الهيات، شاعري، رياضي ۽ فلڪيات جو ماهر هو. يورپ ۾ ابن سينا کي ايواروس سڏيو ويندو آهي. ابن سينا جي ملاقات پنهنجي دور جي عظيم فلسفين، اسڪالرن ۽ عالمن سان ٿي، جنهن ۾  البيروني کان ويندي العراقي ۽ ابولخير جهڙا عالم شامل هئا، جن سان سندس علمي ۽ فلسفياڻيه بحث ۽ ڪچهريون ٿيون. تاريخ جو الميو ته ڏسو ته ايڏي وڏي ماڻهو کي دنيا جو پهريون مفرور ۽ اشتهاري ڏوهاري پڻ قرار ڏنو ويو. 

بو علي سينا اڄ جي ازبڪستان جي شهر بخارا ۾ 980ع ۾ پيدا ٿيو ۽ پوءِ اڳتي هلي ايران جي شهر اصفحان ۾ رهي پيو ۽ 1037ع ۾ وفات ڪري ويو. 

پنجن سالن جي عمر ۾ هن کي بخارا جي هڪ مدرسي ۾ تعليم پرائڻ لاءِ ڇڏيو ويو. ابن سينا فارس جو رهواسي هو پر هن عربي ۾ ٻه اهم ڪتاب لکيا. ابن سينا الفارابي جو وڏو احترام ڪندو۽ هن کي پنهنجو ٻيو استاد سڏيندو هو ۽ ارسطو کي پنهنجو پهريون استاد سڏيندو هو. بو علي سينا پاڻ لکيو آهي ته مون ارسطو جي مابعدالطبعيات کي سمجهڻ لاءِ چاليهه دفعا پڙهيو، پر سمجهه ۾ تڏهن آئي جڏهن ان تي فارابي جو مقالو پڙهيو. ياد رهي ته الفارابي بو علي سينا جي پيدائش ٿيڻ کان ٽيهه سال پهرين گذاري ويو هو. 

بو علي سينا جي باري ۾ اسان وٽ تمام گهڻي معلومات موجود آهي، جنهن جو وڏو سبب هي آهي ته هن پاڻ 1012ع ۾ پنهنجي زندگي جو احوال قلمبند ڪيو هو ۽ سندس هڪڙي ٻي شاگرد به بو علي سينا جي زندگي جو احوال وڏي تفصيل سان لکيو آهي. پنهنجي سوانح عمري ۾ ابن سينا لکي ٿو ته هو ڪنهن استاد کانسواءِ فلسفي کي سمجهي ويو يعني بغداد ۾ جيڪو سکڻ ۽ سکائڻ وارو ماحول هو هي ان کان آزاد هو، پوءِ اڳتي 18 سالن جي عمر ۾ هن ان شعبي ۾ وڃڻ جو فيصلو ڪيو ۽ سندس علمي غيرجانبداري جي ايتري تعريف ڪئي ويندو آهي جو چوندا آهن ته اها سندس علمي غيرجانبداري ئي جنهن هن کي عظيم شخصيتن جي فلسفي کي آزادي ۽ وڏي تحقيق سان صحيح جائزو وٺڻ جي قابل بڻايو.

جڏهن هو سترهن سالن جو ٿيو ته ان وقت بخارا جو حاڪم سخت بيمار ٿي پيو، درٻار جا حڪيم سندس مرض جي تشخيص نه ڪري سگهيا ته ان وقت بو علي سينا ان حاڪم جو علاج ڪري سڀني کي حيران ڪري ڇڏيو، موٽ ۾ وقت جي ان حاڪم بو علي سينا کي تمام گهڻو نوازيو ۽ پنهنجي لائبريري به بو علي سينا جي حوالي ڪري ڇڏي. چيو وڃي ٿو ته ابن سينا ڪجهه وقت ۾ ئي لائبريري ۾ موجود سڀ ڪتاب پڙهي ورتا ۽ بخارا جو حاڪم سندس اٿاهه علم ۽ اعليٰ صلاحيتن کان تمام گهڻو متاثر هو، پر درٻار ۾ ابن سينا جا جيڪي مخالف هئا، اهي سدائين هن کان خوفزده رهندا هئا، تن لائبريري کي باهه ڏئي ڇڏي ۽ سازش ڪري ان جو الزام بو علي سينا تي لڳايو ۽ ڪيس پيش ڪيائون ته، ڇاڪاڻ بو علي سينا لائبريري جا سڀ ڪتاب پڙهي ڇڏيا هئا ۽ هُن نٿي چاهيو ته اهي ڪتاب ڪي ٻيا ماڻهو پڙهن تنهنڪري ان کي پاڻ ئي باهه ڏئي ساڙي ڇڏيو. اهڙي سازش جي باوجود به بخارا جي حاڪم هن کي پنهنجي عهدي تي برقرار رکيو، پر اهڙي واقعي کانپوءِ ابن سينا سمجهي ويو ته اهي سازشي ماڻهو هاڻي سازشن پويان ٻيو سازشون ڪندا، تنهنڪري هو ڪجهه وقت کانپوءِ خاموشي سان لڪي اتان هليو ويو. 

پوءِ خوارزم ۾ ايو، جتي جو حاڪم به علم دوست هو ۽ هن کي اتي هر مهيني وظيفو ملڻ لڳو، جنهن کانپوءِ هو علمي تحقيق ۽ تجربا ڪرڻ ۾ مصروف ٿي ويو. اتي ئي  ابن سينا جي ملاقات پنهنجي وقت جي هڪ وڏي اسڪالر البيروني سان ٿي. خوارزم تي ڪجهه وقت کانپوءِ محمود غزنوي حملو ڪري ان فتح ڪري ڇڏيو، لائبريرين ۾ موجود ڪتاب پاڻ سان گڏ کڻي ويو ۽ ان سان گڏ حڪم جاري ڪيو ته خوارزم درٻار جا سڀ عالم، طبيب ۽ ٻيا پڙهيا لکيا ماڻهو سندس درٻار ۾ اچي حاضر ٿين. البيروني جهڙا عظيم ماڻهو به اهڙو حڪم اکين تي رکي غزنوي جي درٻار ۾ حاضر ٿيا، پر بو علي سينا اهڙي حڪم کي ٿڏي ڇڏيو. جڏهن محمود غزنوي کي اها خبر پئي ته هن مخلتف شهرن ۾ هڪ شاهي پيغام موڪليو ته جيڪو به بو علي سينا جي باري ۾ ٻڌائيندو ته ان کي تمام گهڻا انعام اڪرام ڏنا ويندا. ان کانپوءِ ڪيترن سالن تائين بو علي سينا ڪنهن به جڳهه تي وڏي عرصي تائين نه  رهندو هو، ڪجهه وقت لاءِ هڪ علائقي ۾ رهندو هو ته وري ٿوري وقت کانپوءِ اتان لڏي وري ٻي شهر ڏانهن هليو ويندو هو. آخر ۾ حمدان جي حڪمران بو علي سينا کي نه صرف پاڻ وٽ مستقل پناهه ڏني، پر پنهنجي درٻار ۾ هڪڙي وزارت به ڏني. پر اتي به ڪجهه وقت کانپوءِ فوجي عمدارن سان هڪڙو بحث ٿيو، جنهن تي فوجي عملدارسخت ڪاوڙجي پيا ۽ انهن بو علي سينا تي بدعت ۽ لاشن کي قبرن مان ڪڍي آپريشن ڪرڻ جهڙا الزام هڻي قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن ۾ هو ڪنهن نه ڪنهن طرح لڪي نڪري ڪنهن ٻي ملڪ ڏانهن هليو ويو. 

بو علي سينا ارسطو کان تمام گهڻو متاثر هو ۽ وڏي وثوق سان چيو ويندو آهي ته 12هين صدي جي وچ تائين پوري يورپ ۾ ارسطو جي ميٽافزڪس کي سمجهڻ جي لاءِ ابن سينا جي ميٽافزڪس ئي واحد رستو هئي يعني ان دور ۾ ارسطو کي سمجهڻ جي لاءِ ابن سينا ئي اڪيلو ذريعو هو. ابن سينا جي هڪ تحرير ۾ خدا ۽ بندي جي وچ ۾ جيڪو مفاصلو آهي تنهن کي سمجهڻ جي ڪوشش ٿيل آهي، اڳتي هلي اها ساڳي تحرير وري اطالوي فلسفي سينٽ ٿامس اڪوائنس جي مذهبي فلسفي جو حصو ٿي. 

ابن سينا هڪڙي اهڙي علائقي مان بغداد آيو هو، جتي فلسفي جي ڪا تسليم شده روايت موجود نه هئي ۽ هاڻي بغداد ۾ اهڙي هنڌ موجود هو جتي جا پڙهيا لکيا ماڻهو بغداد جي بهترين استادن کي تعليم حاصل ڪيو ويٺا هئا. ابن سينا جيئن جيئن اوڀر طرف سفر ڪندو ويو، تيئن تيئن هن کي بغداد جا پڙهيا لکيا ماڻهو ملندا ويا ۽ هي انهن جي مقابلي ۾ پاڻ کي گهٽ سمجهندو ويو ۽ اڳتي هلي لکيائين ته هن کي ڪو حق ناهي ته هو بغداد جي تعليم يا فته ماڻهن جي ڪنهن فلسفياڻيه تحقيق کي رد ڪري. پر پوءِ اڳتي هلي هن پنهنجي بي پناهه محنت سان فلسفي جي شعبي ۾ ڪمال ڪري ڏيکاريو ۽ گهڻي وقت کانپوءِ بغداد جا اهي فلسفي ابن سينا جي علمي ۽ فلسفياڻيه قد ڪاٺ کان ايترو خوفزده ٿي ويا جو اهي پنهنجا ڪتاب لڪائي ڇڏيندا هئا ته ڪٿي اهو بو علي سينا جي ور نه چڙهي وڃي ۽ هُو تنقيد ڪري ويهي ورهي. هڪ دفعي بغداد جي هڪڙي مشهور فلسفي جو ڪتاب مارڪيٽ ۾ آيو ۽ هن کي ڪٿان خبر پئجي وئي ته بو علي سينا اهو ڪتاب وٺي پڙهڻ چاهي ٿو ۽ پوءِ ان تي ڪجهه لکڻ چاهي ٿو، اهو فلسفي ابن سينا جي تنقيد کان ايترو ته خوفزده هو جو اهو ڪتاب مارڪيٽ مان کڻائي ڇڏيائين ته جيئن ابن سينا کي ان جي هڪ ڪاپي به نه ملي سگهي. 

ابن سينا تمام گهڻا ڪتاب لکيا پر انهن کي سنڀالي نه سگهيو، جنهن جي ڪري انهن مان ڪيترا گم ٿي ويا ۽ 1020ع ۾ هن کي احساس ٿيو ته هن ايستائين جيڪي ڪتاب لکيا انهن ۾ ڪنهن هڪ ڪتاب جي به هن وٽ ڪا ڪاپي نه بچي، انهن مان هڪڙو ڪتاب ارسطو تي تحقيق جو هو، شاگردن بو سينا کي چيو ته توهان وري هن تي نئين سر لکو، پر بو سينا انڪار ڪري ڇڏيو ڇو ته هو ان وقت پنهنجي  فلسفياڻيه خيالن تي هڪ ڪتاب لکڻ ۾ مصروف هو. ابن سينا جو ڪمال ته ڏسو، جو هن جي وفات کانپوءِ مسلمان علائقن ۾ ارسطو جو صرف حوالن جي خيال کان نالو ورتو ويندو هو نه ڪي سندس خيال يا فلسفي جي لحاظ کان، جيڪو بو سينا جي علمي ۽ فلسفياڻيه قد ڪاٺ جي ڪري پس منظر ۾ هليو ويو هو ۽ هاڻي عربي ۾ فلسفي ۽ مذهبي ادب جي حوالي سان صرف بو علي سينا جو نالو هلي رهيو هو، جيڪو هاڻي هڪ اهڙِ جڳهه تي پهچي چڪو هو جتي ماڻهو هن سان متفق هوندا هئا يا هن سان اختلاف رکي ڪري ان ڳالهه ۾ واڌارو ڪندا هئا. 

طب جي شعبي ۾ به ابن سينا جو ڪم بي مثال هو،  1025ع ۾ ميڊيڪل جي دنيا جي حوالي سان هن هڪ ڪتاب،” اي ميڊيڪل انسائڪلوپيڊيا“ لکيو ۽ ساڳئي سال ۾ ”دي قانون آف ميڊيسن“ به لکيو. سندس اهي ٻئي ڪتاب 14 صدي کان وٺي 1715ع تائين يورپ جي ميڊيڪل جي ڪاليجن ۾پڙهايا ويندا هئا. 

بو علي سينا روح جي تصور بابت به لکيو. ارسطو چوندو هو ته انسان جو روح ان جي مرڻ سان گڏ ختم ٿي وڃي ٿو، يعني ارسطو جي نظر ۾ روح به هڪ فاني شيءِ هو. پر ابن سينا هن سان اختلاف ڪري، ان کي رد ڪري ٿو ۽ ابن سينا روح جي لاءِ نفس جو لفظ استعمال ڪري ٿو، جنهن کي وڌيڪ واضع ڪندي ابن سينا ٻڌائي ٿو ته اها نفس ڪنهن انسان جي خاص شخصيت آهي ۽ اها ئي ان جي سڃاڻپ آهي، جيڪا هن جي مادي وجود کان بلڪل به الڳ هڪ آزاد شيءِ آهي. روح ابن سينا جي نظر ۾ ڪا مادي واري شيءِ نه آهي، پر هڪ تصوراتي حقيقت آهي، جيڪا ڄمندي وقت انسان جي جسم ۾ شامل هوندي آهي. ابن سينا ڪوشش ڪئي ته يوناني فلسفي جو جيڪو طريقو ۽ منطق آهي ان کي استعمال ڪندي، هو خدا جي  سچائي ۽ الهامي ڪتابن جي حقيقت کي واضع ڪري.

بو علي سينا حافظ قران هو، پر هن تي ڪيترا اهڙا الزام لڳا، جن ۾ هن جي عقيدي ۽ ايمان تي شڪ ڪيو ويو، وقت جي هڪ وڏي عالم امام غزالي تي فارابي ۽ بو علي سينا لاءِ واضع لکيو ته،” ارسطو جي فلسفي ۽ ان کي مشهور ڪرڻ تي اسان کي ٻن فلسفين ابن سينا ۽ فارابي ۽ سندس شاگردن کي منڪر قرار ڏنو وڃي.“  ابن سينا جي عقيدي تي ايترو شڪ ڪيو ويو، جو هن پاڻ چئي ڏنو ته،” زماني ۾  مون جهڙو مضبوط ايمان وارو هڪڙو،

سو به جي ٿيو ڪافر، ته چئبو ته،

دُنِيا ۾ هڪڙو به مسلمان ڪونهي.“

http://www.thekawish.com/beta/epaper-details.php?details=2021/Apr/06-04-2021/Page5/P5-2.jpg

idreeslaghari84@gmail.com 

وائي ماتا تُنهنجو مَٽُ همدرد اوڏ

وائي.

همدرد اوڏ.

ماتا  تُنهنجو  مَٽُ

                          ناهي ڪو ئي دنيا ۾

غمن جي تيز تپش ۾

تو جهڙو ڇپر ڇَٽُ

                          ناهي ڪوئي دنيا ۾

تَوري سگهي پيار تنهنجو

اهڙو     ترازُو    وَٽُ

                         ناهي ڪوئي دنيا ۾

تو کان سوا جنّت جو

ٻيو ڪو گهيڙ گَهٽُ

                        ناهي ڪوئي دنيا ۾ 

وائي ڇَڏ نه وِساري يارَ همدرد اوڏ

وائي.

ڇَڏ نه وِساري يارَ

ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن وارَ

                                      سارَ ته لهندو ڪر تون.

ڪونه ختم ٿيندا ڪڏهن

دنيا جا ڪم ڪارَ

                                    سارَ ته لهندو ڪر تون.

                       

ڏُکيو پيو ٿو گهاريان

توريِ مان دلدارَ

                                   سارَ ته لهندو ڪر تون.

اُن کان اڳ جو جيون ۾

اچيِ وڃي ماٺارَ

                                     سارَ ته لهندو ڪر تون.

همدرد اوڏ. 

ڪهاڻي ڏور آصف ڪلهوڙو

 #ڏور!

ڏُکن کان ڏور ڪنهن ڏيهه جي ڳولها ۾ اکيون ساڻيون ٿي پون ٿيون, پر هن جيون مان چاه ۽ ويساه ته ختم ئي ڪو نه ٿو ٿئي!

اڄ به اهو ڏينهن وسريو ناهي, جنهن ڏينهن تو چيو هو ته چاه ۽ ويساه ئي جيون جي هُجڻ جو ڪارڻ آهي. سو ڏينهن ۽ اڄوڪو ڏينهن ان ئي ڳالهه تي اٽڪيو پيو آهي ته ڏور ڪو جيون ضرور آهي!

اُن جيون جي ڳولها اڄ به اڻپوري آهي پر پاڻ به نيڻ وڇائي ان جي آس ۾ پيا تڙپون! سو پنهنجي تڙپ ئي ويساه ۽ چاه آهي!

پر خير!

 قصا ڪڏهن ڪوتاه ٿيندا سا ته مون کي به خبر ناهي پر پنهنجي زندگي به في الحال ائين آهي جيئن انڌي ۽ جنڊ. هن ۾ پنهنجو ڪردار نه انڌيءَ وارو آهي نه ئي جنڊ وارو, پر پاڻ ته آهيون ان جا داڻا سو پيا پيسجون!

چونڪ تي ڏونڪو وڳو ۽ هڪ ڀيرو وري غريب گڏ ٿيا ۽ ڪي دل ۾ گُد گُد ٿيا ته ضرور پنهنجو ڀاڳ ورندو ۽ اسٽيج تي بيٺل مسخرو اسان جي اهنج کي سهنج جو روپ ڏيندو؛ چاه ۽ ويساه کي وري جيون جو نانءُ ملندو!

سو مان به ميرو ڀوڇڻ ڪلهي تان لاهي هوٽل جي ٽيبل تي سٽيو ۽ ميڙاڪي ۾ بيٺل پاڻ جهڙن ميرن گدلن سان ساڻ ٿي لفظي خرافتون ٻڌڻ لڳس!

اسٽيج تي بيٺل مسخري زوردار رڙ ڪندي چيو اسان جون ڪوششون ۽ ڪاوشون  اوهان جي ساٿ جون منتظر آهن, اوهان جي هٿن جي لڦن جو قسم اسين اوهان جي ساٿ سان ڏونگر ڏاري وجهنداسين ۽ اوهان جي اونداهي جيون ۾ روشنيءَ جو سبب بڻباسين!

تاڙيون جو وسڪارو ۽ نعرن جي گونج ٻڌائي رهي هئي ته زمانن پُڄاڻان ساڳيو ڌنڌو هلندو پيو اچي ۽ رهندو. اسٽيج مسخرو پنهنجي واري وڄائڻ ۾ پورو ۽ ماڻهو ها جو آئيندي جي خوشحال گهوڙي تي سوار مستيءَ ۾ مست ها!

تان جا ڪنهن ڪالر کان گهلي هجوم مان ڇڪي ٻاهر ڪڍيو ۽ ڀونڊن جي برسات ۽ گارين جي ريهه سان هوٽل ڀيڙو ڪيو. هوٽل مالڪ ڦاٽل دُهل وانگر وڄي پيو ۽ ڏيهاڙيءَ ڏوڪڙ ڪٽڻ جو مهڻو ڏئي وري ڪم ڪرڻ جو حڪم صادر ڪيائين!

سو مان اڄ ڪلهه هوٽل تي بيراگري ڪندو آهيان ۽ پيٽ پاليندو آهيان. ان چاڪريءَ جي آڌار تي ئي چاه ۽ ويساه جي سنگت ۾ ڏور جيون کي تڪيندو آهيان! باقي ڏک جو رينگٽ ساڳيو ئي آهي جيڪو مون جهڙن ٻين جو آهي!

جيون جي هن قصي جو ڪو ڊيڊ ائنڊ يا پڄاڻي ناهي, ان لاءِ جو ڪنهن به ڳالهه جي پُڄاڻي نه هوندي آهي جي هُجي ها ته سڀ سُکيا نه هجون ها!

#آصف_ڪلهوڙو!

ڪهاڻي ڏاند گاڏي آصف ڪلهوڙو

#ڏاند_گاڏي!

جيئن ئي سج اک پٽي ته  ڪر موڙي جاڳي پيس ۽ سج ڏانهن گُهوري ڏٺو ته ڪرڻن جو ڀونڊو اکين ۾ پيهي ويو! ڀونڊي کان پاڻ بچائي منهن تي رلهي وجهي پاسو ورائي سمهي پيس!

هڪ ڀيرو وري اگُهور ننڊ پئجي ويس ۽ خواب نگر ۾ پاڻ کي هڪ عاليشان بيل گاڏي (ڏاند گاڏي) تي ويٺل ڀانيو. بيل گاڏي ڪو ڏورانهون پنڌ پُچائي اچي مُک دوار تي بيٺي ۽ ڪوٽ جا ٻيئي مُک دوار نهايت ئي شاندار چٽن سان ڀرپور هُئا, ائين پئي محسوس ٿيو ڄڻ ڪي جيئريون جاڳنديون مورتيون هجن!

عقل ۽ ڪاريگريءَ جو خوبصورت منظر پسندي شهر ۾ داخل ٿيس, بيل گاڏي پڪين سرن جي سڻڪ تي راهي اڳتي وڌنڌي رهي. سڻڪ جي ٻنهي پاسي ماڻهن جي پيهه هئي ۽ هر ڪو ئي وکر جي دُوڪانن تي پنهنجي ضرورت جو وکر خريد ڪرڻ ۾ مشغول نظر آيا! هر ماڻهو جي هٿ ۾ وهنوار لاءِ مُهرن جون ٿيليهيون هيون, جنهن جي مٽاسٽا ڪري پنهنجي لاءِ وکر پيا وٺن!

شهر جي اڏوات به توري تڪي ڪيل هُئي ۽ عمارتن جي جڙت به پنهنجو مثال پاڻ هُئي. ماڻهن جي مُک تي مُرڪون ۽ سُرهاڻ هئي, شهر جي چوراهي ته مڌر آواز جو آلاپ ۽ رقص ۾ محو نرتڪي ۽ ماڻهن جي ميٺ مُحبت ڪمال هُئي!

رازا, واڍا ۽ ڪاريگر پنهنجي دور جي هنر ۽ ثقافت کي جيئندان ڏيندي نظر آيا, ڌرتي ماتا جي سندرتا ۽ جوڀن ئي سندن جي عبادت پئي لڳو!

هئڙو حيرت جهڙو ديس پسندو اڳتي پئي وڌيس ته گهٽيءَ مان گذرندڙ ڀاڄيءَ واري جي آواز تي سُجاڳ ٿي پيس ۽ ماٺ ميٺ ۾ اُٿي پنهنجي ڪرت سان لڳي ويس!

ڏينهن سارو ان ڏيهه تي سوچيندو رهيس, پر سا جهلڪ حقيقت ۾ ڪٿي به نه پسي سگهيس!

#آصف_ڪلهوڙو

اُڀ_تي_تارا آصف ڪلهوڙو

 

#اُڀ_تي_تارا!

بابا! اُڀ تي تارا چمڪن ٿا, ڇا هي چمڪي چمڪي ڦاٽن ٿا؟

هائو ٻچڙا اُڀ تي تارا چمڪن ٿا ۽ چمڪي چمڪي ڦاٽن ٿا!

پوءِ چمڪي چمڪي جيڪي ڦاٽن ٿا, ڇا ڪوئي جيون جوڙن ٿا؟

جي ٻچرا سي چمڪي چمڪي ڦاٽن ٿا ۽ ڪوهين ڏور کير ڌارائن جي ڏيهه ۾ نون تارن جي جهرمٽ ۾ پاڻ سموهن ٿا ۽ اربين کربين کير ڌارائن جي وسعتن ۾ وکرن ٿا!

بابا انهن جو ڪو ڇيهه يا پُڄاڻي به آهي يا ائين کير ڌارائن ۾ خانه بدوش ماڻهوءَ جيان پنهنجو ماڳ جهاڳيندا ٿا رهن؟

بابا ماڳ ته ڪنهن کي ملڻو ناهي پر چمڪڻ ڦاٽڻ جاري رهندو. چمڪي چمڪي ڦاٽڻ کانپوءِ وکريل ٽڪرا نئون جيون جوڙيندا ۽ نوان سوال ۽ جواب جنم وٺندا آهن!

بابا پوءِ ڇا انهن سوالن جا جواب ملندا آهن؟

ها انهن جا جواب ملندا آهن, پر！؟

پر ڇا بابا！؟

 ٻچڙا انهن سڌن سوالن جا جواب,؛ سڌا نه هوندا آهن پر ورن ۽ وڪڙن ۾ قيد هوندا آهن. ان سان گڏوگڏ سڌو جواب ڏيڻ وارن کي سنگسار ڪيو ويندو آهي ۽ جيئري اگنيءَ ۾ ساڙيو ويندو آهي! ۽ سي ماڻهو به اُڀ تي چمڪندڙ تارن جيان ڦاٽي پوندا اهن ۽ سندن خاڪ ٿيل وجود کير ڌارائن ۾ شامل ٿي ويندو آهي!

بابا پوءِ سوالن جو ڇا ٿيندو آهي ؟

ٻچڙا بس پوءِ سوال به خانه بدوشن جيان جوابن جي ڳولها ۾ رُلندا رهندا آهن؛ جن مان ڪي ماڳ تي رسندا آهن ۽ ڪي وري جوابن جي ڳولها ۾ اڳتي نڪري ويندا اهن!

جيئن تون ۽ مان اُُڀ تي تارن جيان, چمڪي چمڪي ڦاٽي پونداسين！؟

#آصف_ڪلهوڙو !

منڇر ليکڪ منظور ٿهيم چونڊ غلام حيدر عمران

 

ناول منڇر 

ليکڪ منظور ٿهيم

چونڊ غلام حيدر عمران

ص 34

سڀ کان وڏي مسرت ڪلا ۾ آهي,اسان کي ڪتابن ۾ ٻڌايو ويو آهي اڃا به جيڪڏهن زمين تي ڪا سچ پچ عظيم ڳالھ ٿي سگهي ٿي ته اها آهي سڄي انسانيت ۽ دنيا جي آئيندي کي  محبت ۽ ڪلا جي طاقت سان يڪجا ڪرڻ سموري انساني تاريخ جو حل ان ۾ ئي آهي

Manzoor Thaheem

ڏس تہ ميوي سان جو ڀريل آھي وڻ اهو ڪيترو جهڪيل آهي امين اڏيرائي

غزل

ڏس تہ ميوي سان جو ڀريل آھي

وڻ  اهو   ڪيترو  جهڪيل  آهي

منهنجو سو ڀي سبق پڙهيل آهي

جو  اڃا  ڪين  ڪي  لکيل  آهي

ڇا  ٻُڌايان   ھي   بیوسي   یارو!

مون  کي  ڄڻ  ڏاج  ۾ مليل آھي

هُن چیو ھو تہ موٽي ايندس مان

 اڄ  بہ  ھن  دل جو در کلیل آھي

ھِن ڪروناجي مرض کي جو امين

ڀوڳ  سمجهي  ٿو  سو  ڀليل آهي

       امین اُڏيرائي

ڪتاب”گم ٿيل خواب“

 

هند جو بهترين شاعر سائين هري چوئٿاڻي هري جو بهترين غزل

 هند جو بهترين شاعر سائين هري چوئٿاڻي هري جو بهترين غزل

 

ميڊم نيتا لالواڻي جو تعارف ۽ شاعري (Madam Neeta Lalwani)

 

شاعره,فنڪاره

اصل نالو :نيتا لالواڻي 

ادبي نالو: نيتا لالواڻي

والد : ڄاڃي مل لالواڻي 

ڄم جو هنڌ: الهاسنگر انڊيا

تعليم: انٽر HSC ڊي ايڊ 

ڊپلوما ان ايجوڪيشن 

ڪرت : ٽيچر

لکڻ جي شروعات: (2014) کان

لکيل صنفون : غزل نظم گيت هائيڪو رچنائون 

چپيل مواد : اخبارن رسالن ۾ "هندواسي","سنڌو"سپون"ڪونج"سنڌو مشعال"۽ "سنڌيا" ڪراچي مان نڪرنڙ ماهوار ۾ چپيل آ 

ساهيٿڪ کيتر: All India Radio Mumbai آل انڊيا ريڊيو ۾ ڪويتا پاٽ ۾ 5 ڀيرا حصو ورتو آ

سندس شاعري مان

غزل

 

ڇو دل تون مون کان لڪائين ٿي 

بس غم کائي غم کائين ٿي,

تون راز سليندي هئينءّ اڳ ۾ ,

سي راز ب مونکان لڪائين ٿي,

ڇو راز ن سڀ ٿي سلين مونسان,

ڇا پنهنجو ن مونکي ڀائين ٿي,

پرواھ ن تو لئه جن کي ذري,

ڇو تن سان وقت وڃائين ٿي,

 هر ڳالھ تي ڪن لاٽار ڪري,

ڇو پنهنجي فقط هلائين ٿي,

رهين ٻڏتر ۾ ڇو ٿي "نيتا",

ڇونه دل تي حڪم هلائين ٿي,

ڇو دل تون مون کان لڪائين ٿي,

بس غم کائي غم کائين ٿي. 

صنم ڪيستائين ?

ڪيان ڪلپنا مان 

ڪيان ڪيستائين

پڇان ٿي مان توکان

ڇا سچ پچ تون آهين?

اچي وڃ تون سامهون 

ت توکي پسان مان 

پو تقدير پنهنجيءّ 

تي خوش ٿي نچان مان 

جي چاهين ملڻ تون 

اچي ملُ تون مونسان 

اچي اوّر تون ڀي 

صنم حال دل جا 

رهي ڪين سگهندس 

بنا صنم تنهنجي 

ن سامهون جي ايندين

ڪندس ڇا ڀلا مان 

ڪندي ڪلپنائون 

به "نيتا" سدائين 

نه ايندين تون سامهون 

صنم ڪيستائين ?

”ڀانڊاري“ ۾ پيل سڏڪن جا آواز... ياسمين چانڊيو جي ڪتاب ڀانڊاري تي تبصرو غلام رسول چانڊيو

”ڀانڊاري“ ۾ پيل سڏڪن جا آواز... 

ياسمين چانڊيو جي ڪتاب ڀانڊاري تي تبصرو

غلام رسول چانڊيو

زندگي جنھن جا ڪيئي عنوان آھن، ان زندگيءَ جي درد ۽ خوشيءَ جو ڪاٿو ڪجي ته درد جي ساھميءَ وارو پُڙُ ڳرو ٿي بيھندو. درد نجي يا ذاتي ٿيندو ئي ناھي، ڀڳل ڄنگھ، محبت جو جنم کان اڳ موت، بک، پيڙا، بي حسيون، لاتعلقيون ۽ معصوم خواھشن جي موت جا جوابدار اسان پاڻ آھيون ۽ اسان ڪير آھيون؟ ھن سوال جا جواب ايترا آھن جيترا اسان پاڻ! اسان سڀ سماج آھيون. جي ھا! اسان ”ڀانڊاري“ ۾ پيل ھڪ اھڙو سماج آھيون، جنھن ۾ ڪو ڊينگلو روپيو آھي ته ڪو پراڻو ڏھين جو نوٽ، ھزار ۽ پنج ھزار جا نوٽ به آھن پر اھي اسان جا ناھن، ائين جيئن ياسمين چانڊيو جي ڀانڊاري ۾ ”زيبوءَ“ جا لڙڪ سندس اکين جي ملڪيت نه پر سندس پيءُ جي ڪچين گارين جي ملڪيت آھن. ائين بينڪن جي ڀانڊاري ۾ ڪروڙين اربين روپيه، اسان جا ھوندي، اسان جا ناھن، بک اسان جي آھي ۽ ڏوڪڙ اسان جا ناھن. ھن سماجي ڀانڊاري جو اھو ئي ته الميو آھي جو ”ھڪڙا انسان ٻن وقتن جي ماني نه ٿا کائي سگھن ۽ اربين انسانن مان تمام ٿورا ماڻھو وري ماني کائي ئي نه ٿا سگھن“، ھڪڙن وٽ آھي ڪانه ۽ ٻين وٽ ايتري آھي جو نه ٿا کائي سگھن، سندن اوبر به ڪيترن مذدورن جي ڏھاڙي کان مٿي آھي، جڏھن سندن شوق جا ڪتا شيمپو سان وھنجن ٿا تڏھن ياسمين جي ڀانڊاري ۾ بک آسمان کي لوڏيندڙ ريھ ڪري ٿي.

آءُ ڪھاڻيڪار به ناھيان، شاعر به ناھيان، نه ئي ڪو نقاد! بس ڪجھ ڪتاب پڙھيا اٿم جن ۾ ڪھاڻين جا ڪتاب به آھن، مون کي سچ ۾ ڪائي خبر ناھي ته ڪھاڻي جي تاريخ ڇا آھي، ڪھاڻي جا فني پھلو ڪھڙا ٿين ٿا ۽ شاعري جي بحر وزن، ڪافئي رديف جو مقصد ڇا آھي؟  مون ھميشھ ڪتابن مان ريھُون، دانھون، آھون، ٿڌا ساھ، بي درد شوڪارا ۽ پيڙائن جي ماتم کي پئي ڳوليو آھي. سچ ته مون کي ڪھاڻين جي پلاٽن، گھاڙيٽن ۽ پيشڪش جي ڪا به خبر ناھي ۽ اھو به پتو نه اٿم ته موضوع نوان ۽ پراڻا به ٿيندا آھن. بس اھو سوچان ٿو ته اڄ ۽ صديون اڳ ماءُ جي پيٽ مان جنم وٺندڙ ٻار جي ريھَ ساڳي آھي، صدين کان بک جو درد ساڳيو آھي، وڇوڙن جو قيامتي الميو ۽ ميلاپ جي مستيءَ ۾ ھستيءَ جو فنا ٿيڻ ساڳيو آھي. اذيتن جي انساني تاريخ ساڳي آھي، وارڌاتن جا طريقا بدليا آھن پر درد بارش ۾ ٽمندڙ ڀونگڙي ۽ گلن جي سيج تي بلڪل ھڪ جھڙيون دانھون، آھون ۽ ريھون ڪري ٿو. ياسمين چانڊيو جي ڪھاڻين واري ڪتاب ”ڀانڊارو“ ۾ به شخصي ۽ سماجي دردن جا ڊينگلا روپيه پيل آھن، باقي قسم سان چوان ٿو ته سندس ڪھاڻين جي ڪٿا ۾ ڪھڙي ڪٿا ڪھاڻيءَ جي معيار تي پوري لھي ٿي!.

ياسمين چانڊيو جي ڀانڊاري ۾ جيڪو پھريون زيبوءَ جي  درد جو ڊينگلو روپيو اڇلايل آھي ان ۾ زيبوءَ جي ماءُ ويم جي سورن ۾ تڙپي ٿي پر زيبوءَ جو پيءُ پنھنجي زال کي غليظ گاريون صرف ان ڪري ڏئي ٿو جو زيبوءَ ماءٌ ڌيئرون ڇو ٿي ڄڻي!؟ ياسمين ھن ڪھاڻيءَ ۾ لطيف سائين جي پڪي پوئلڳي ڪندي عورت جي درد جو نه رڳي داستان ڇيڙيو آھي پر پاڻ به سراپا درد بڻيل آھي، ڪھاڻيڪار جڏھن پاڻ ڪردار بڻجي پوندو آھي تڏھن ئي درد کي معني ملندي آھي. سندس ڪھاڻيءَ جو درد رڳي زيبوءَ ۽ سندس ماءُ جو درد ناھي پر ھي درد اڄوڪي ڊجيٽل دنيا ۾ ان سنڌ نياڻيءَ جو درد آھي جيڪو اسان صدين پڄاڻان ”سمبارا“ واري رقص جي فلسفي کي نه سمجھڻ جي ڪري ڀوڳي رھيا آھيون، سمبارا جو رقص ان ڳيچ يا گيت جي رڌم تي ھيو جنھن رڌم ۾ ٽھڪ ھيا، ھيڪڙائي ھئي، ”سڀڪا پسي پرينئن کي“ وارو فلسفو ھيو پر ٿيو ابتڙ ڳيچ نوحا بڻيا، سنگيت کي فطرت جو ناجائز اولاد قرار ڏنو ويو ۽ سمبارا جو رقص شھيد ٿيو ۽ سنڌو ماٿري ھڪ اھڙو ڀانڊارو بڻجي پئي جنھن ۾ بدبودار ريتن ۽ رسمن جا وحشي ڊينگلا ھن ماٿريءَ جي ڪائناتي شعور جو ماس چيريندا ڦاڙيندا رھيا. ياسمين جي ڪتاب ۾ سندس پھرين ڪھاڻي ”نياڻيءَ“ ۾ بس ان درد جي وائي ڇڙيل آھي جنھن ۾ ياسمين نياڻيءَ جي ڄمڻ تي نفرت سان  ھڪ اھڙي نفرت ڪئي آھي، جنھن نفرت جي آئيني ۾ مرداڻو سماج، پنھنجي ڀيانڪ شڪل ڏسڻ سان گڏ، ان ادراڪ جا پيرا کڻي سگھي ٿو جنھن ۾ نياڻيءَ جو جنم عظيم ڪائناتي خوشنصيبي  ان ڪري به آھي جو مرد به عورت جي وجود مان جنم وٺي ٿو پر بدقسمتيءَ سان  ان ئي ڪُکِ کي خنجرن سان زخمي ڪري ٿو، جتي ھن ساھَن جي سلسلي جي پھرين شروعات  ڪئي ھئي. ھن ڪھاڻيءَ ۾ ياسمين اھو سمجھائڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي آھي ته نياڻيءَ سان نفرت اصل ۾ پنھنجو پاڻ سان نفرت آھي.

ڪھاڻي ” ڪي خواب اڌورا“ ۾ ياسمين چانڊيو مرد جي نمائندگي ڪندي، عشق جي شاديءَ جو ھڪ اھڙو اوسارو ڇيڙي ٿي جنھن ۾ راھب وٽ سڀ ڪجھ ھوندي به ڪجھ ناھي. ”ناز“ جنھن جي عشق ۾ راھب وڏي محنت ۽ جاکوڙ کان پوءِ زندگيءَ جون سڀ آسائشون حاصل ڪري ٿو، اھا ئي ناز راھب جي محبوب زال ھوندي ڪنھن ٻئي جي ڀاڪرن لاءِ آتي آھي، عورت جي ان ڪردار کي ياسمين وائکو ڪري پاڻ کي صرف عورتن جي نمائنده ليکڪ ٿيڻ کان بچائي ورتو آھي ۽ ھڪ اھڙي ڪھاڻيڪاره بڻي آھي جنھن اڳيان واقعا ۽ حسرتون ئي ڪھاڻين جو روپ ڌارين ٿيون، ياسمين آجي آھي مرد ۽ عورت جي نمائندگي ڪرڻ واري چڪر کان، ھوءَ انسان ٿي سوچي ٿي ۽ انسان ٿي لکي ٿي ۽ اھائي سندس ڪھاڻيڪاره ھجڻ جي معتبر ثابتي آھي.

”عشق آرزو، عشق التجا“ ۾ ليکڪا عشق جا راز ۽ رمزون سيکاري ٿي ۽ ڀٽائي جي پيروي ڪندي اھو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿي ته ”عشق صرف عورت ئي ڪري سگھي ٿي“ جڏھن ته مرد صرف جبلت کي عشق جو نانءُ ڏئي  ٿو. ڪھاڻيءَ ۾ ساحل جي محبوبه_محبوبه نه پر عاشق آھي جيڪا ساحل جي زباني ھر پل پنھنجي سونھن جي تعريف ٻڌڻ چاھي ٿي، وٽس مجازي محبت لاءِ سچن  دليلن جا  انبار آھن، ليکڪا ھن ڪھاڻيءَ ۾ محبت جي دَوام لاءِ محبوب جي تعريف کي اھم بڻائي ڇڏيو آھي.

ميرزاديءَ جي ”زندگيءَ جي ريل گاڏيءَ“ واري تصوير جنھن طريقي سان ياسمين چٽي آھي اھا به ڪمال جي آھي، ڪھاڻي جو موضوع  ڪاروڪاريءَ جو ھڪ قصو آھي پر ان ۾ منظر نگاريءَ وڏي ڪاريگريءَ سان ڪيل آھي ۽ ماحول کي ھڪ اھڙي انداز سان چٽيو ويو آھي جو پڙھندڙ سماج جون ڪڙيون حقيقتون سمجھي وٺي ٿو. ياسمين ”ڪينواس تان ميسارجي ويل منظر“ ۾ رڳي آرٽست ناھي، پر يونيورسٽين اندر معصوم محبتن ۽ ماحول جي بي شاندار عڪاسي ڪري ٿي. سورٺ، ڪونج ۽ گيتا جي ڪردار سان ھي ڪھاڻي احساسن  جي ھڪ اھڙي اڻت آھي جنھن ۾ ٽھڪن جي سنگيت، انتظار جي پيڙا، ميلاپ جون معصوم مسڪراھٽون به آھن ته خودڪشي جھڙا سنگين الميا به آھن. ٻوليءَ جو به اھڙو ته حسين اظھار ٿيل آھي جو پڙھندڙ تصورن جي دنيا ۾ ڪٿي ڇرڪ ڀري ٿو ته ڪٿي وري ڏڪي وڃي ٿو. اھو عرض پھريان ئي ڪري چڪو آھيان ته ڪھاڻيڪار ناھيان جو ياسمين جي ڪھاڻين مان ڪي وِڏوُن ڪڍي سگھان سو موضوعن ۽ پيشڪش کي اڳيان رکندي اھو ضرور چوان ٿو ته  يونيورسٽين اندر صرف معصوم محبتون نه پر بليڪ ميلنگ ۽ وحشي بگھڙن جو به ذڪر ٿئي ھا ته ڪھاڻي حدن جي قيد مان نڪري لاحد ۾ اڏار ڏئي ھا.

چون ٿا ته ڪھاڻيءَ ۾ مخاطبانه ۽ بيانيه انداز ٿيندا آھن، ياسمين جون اڪثر ڪھاڻيون مخاطبانه آھن، ھو پاڻ ڪردار بڻجي ڪھاڻيءَ جي ڪينواس تي رنگ چٽي ٿي ۽ چونڊي ٿي اھڙا ڪردار ۽  جملا جيڪي روح ۾ لھي رڳي  سُتل، ھِراسيل ۽ دٻايل محبتن کي ڇرڪ ڀرائي جاڳائين ٿا پر ھڪ اھڙو منظر دماغ اڳيان ھلڻ لڳي ٿو جو پڙھندڙ لاءِ پنھنجا پيار جاڳي پون ٿا. ڪھاڻي ”ڪنيءَ“ ۾ به ياسمين اھا وارڌات ڪئي آھي ۽ ڪِنيءَ جي ھڪ حجائتي لفظ تي محبت جو ھڪ اھڙو محل  اڏيو اٿس جنھن جا بنياد کوکلا آھن ۽ اھو محل ان وقت زمين دوز ٿي وڃي ٿو جڏھن انتظار جي منزلن  ويري وقت پير وڍي ڇڏي ٿو.

ياسمين جي ڪھاڻي ”ڀانڊارو“ پڙھندي ڪيئي دفعا منھنجون اکيون آليون ٿيون، ھي ڪھاڻي ڪتاب جو عنوان به آھي ته درد جو ھڪ اھڙو داستان جيڪو غربت ستايل سنڌ جي ھر انھيءَ گھر جو داستان آھي، جتي اذيتن جي حڪمراني آھي. ڀانڊارو ڪھاڻي رڳي ڪھاڻي ڪٿي آھي!؟ ھي ته حميءَ جو ھڪ اھڙو درد آھي جنھن درد ۾ نياڻيون پڙھائڻ اڄ تائين به سماج جي سنجيده ايجنڊا ناھي. غربت ماريل سماجن جا اھي ته الميا آھن جو خود غربت جو گھر به  ڀانڊارو بڻيل ھجي ٿو جنھن ۾ نام نھاد غيرت جا فرسوده پراڻا ڦاٽل نوٽ، نياڻين جي پيدا ٿيڻ تي نفرت جا سڪا ۽ بک بدحاليءَ جا اھي ڊينگلا کڙڪندا رھن ٿا جيڪي ڀانڊاري کي ڪيئي سوراخ ڪندا رھن ٿا پر بدقسمتيءَ سان اھو ڀانڊارو ڪڏھن به ٽٽڻ جو نالو نه ٿو وٺي. ڀانڊارو ڪھاڻيءَ ۾ حميده جنھن کي گھر ۾ حمي سڏين ٿا، جي درد ڪٿا آھي. حمي پڙھڻ چاھي ٿي پر سندس پيءُ کيس چنبا ھڻي ھلندڙ ڪلاس مان اٿاري گھر وٺي اچي ٿو. حميءَ جي ماءُ پاپڙ ٺاھي، پاڙي جي ٻارن ۾ وڪڻي، ٻچن جي پيٽ جي باھِ اجھائي ٿي ته مڙس به کانئس نشي پتي لاءِ پئسا وٺي ٿو.

ڀانڊارو ڪھاڻي ڪتاب جي سَر موڙُ ڪھاڻي آھي جنھن ۾ رڳي زندگيءَ جون حقيقتون نه پر ھڪ اھڙو پيغام  به آھي، جنھن ۾ ليکڪا اھو سمجھائڻ ۾ بھرحال ڪامياب وئي آھي ته حالتون ڪيتريون به سنگين ڇو نه ھجن پر سچائي ۽ مقصدن جي حاصلات وارو سفر ھر قيمت تي سفلتا ماڻي ٿو. حمي جنھن ڀانڊارو خريد ڪري ڪجھ پئسا گڏ ڪيا ھيا، اھا اڳتي ھلي ھڪ سلائي مشين خريد ڪري ٿي جنھن سان نه رڳي گھر جو اڀرو سڀرو چرکو ھلڻ لڳي ٿو پر سندس پڙھائي به جاري رھي ٿي، حميءَ جا ٻيا ڀائر ۽ ڀينرون به پڙھڻ لڳن ٿا. ھن ڪھاڻي ۾ واقعن جي ترتيب، منظر نگاري ۽ خود پلاٽ ڪمال جو لڳيم ٿو، باقي ته نقاد ئي بھتر تبصرو ڪري سگھن ٿا.

” سنگ مر مر ۽ سنگ تراش“ ٻن پريمين جي ھڪ اھڙي ڪھاڻي آھي جنھن ۾ ريلوي اسٽيشن ۽ آسپاس جي ماحول کي تجريدي انداز ۾ چٽيو ويو آھي جڏھن ته پريمي جوڙي جي احساسن جي به ڀرپور عڪاسي ٿيل آھي. ” خوشي ۽ درد جو ميلاپ“ ڪھاڻي به تجريدي رنگن سان ڀريل آھي. ھن ڪھاڻي جي خاصيت اھا آھي ته ھن ۾ درد ۽ خوشي جو ھڪ ئي ڪردار آھي جيڪو خود ڪلامي ڪري ٿو ۽ درد توڙي خوشيءَ تي وڏي ڪاريگريءَ سان بحث ڪري ٿو. ” بيوفائي“ ڪھاڻيءَ ۾ محبت جا ڪيئي رنگ ڀريل آھن. ياسمين چانڊيو ھن ڪھاڻيءَ ۾ نه رڳي ھڪ ليکڪ کي لفظن ۽ عمل جي ساھميءَ ۾ توريو آھي پر عورت جي ڪردار تي به واھ جو لکيو اٿس، ھن ڪھاڻيءَ کي تاثراتي ڪھاڻي چئجي تڏھن به غلط نه ٿيندو.  ڪھاڻي ”شادي“ ۾ سادي صورت وارين نياڻين جا رشتا نه ٿي سگھڻ ۽ ان جي نتيجي ۾ انتھائي ردعمل جھڙيون سماجي سنگينيون بيان ٿيل آھن. ”لڙڪن سان لئون“، ”روح جي تلاش“،  ” محبت جو ڪاڪ محل“ ۽ ” پيڙائن جي پاڇن ۾“ چارئي ڪھاڻيون دراصل تاثراتي ڪھاڻيون آھن جن ۾ پريم جي پليٽ تي گرم احساسن جا دونھان نڪرندي ملن ٿا. ھي واقعاتي ڪھاڻيون نه پر پريمين جي جذبن جون ترجمان ڪھاڻيون آھن.

”مسلط محبت ۽ گم ٿيل احساس“ ۾ ليکڪا ”رضيءَ“ جي پيڙا جو ذڪر ڪيو آھي، نورل ۽ رضي ننڍي ھوندي کان ھڪ ٻئي کي پسند ڪندڙ آھن پر رضيءَ جي شادي ٻئي ھنڌ ٿي وڃي ٿي ۽ اوچتو حادثاتي طور رضيءَ جو نورل سان ميلاپ، سندس ڪٽ چڙھيل سوچن کي جرڪائي ڇڏي ٿو. ھن ڪھاڻيءَ ۾ ننڍي ھوندي جون محبتون آخر تائين پيڇو ڪرڻ جي تاريخ رقم ڪن ٿيون.

”محبت ۽ حوس“ ڪھاڻي محبت جي نانءَ تي نياڻين جي عزت تار تار ڪرڻ جي ايف آءِ آر آھي ته اتي ” يادن جي رڃ“ ۾ سماج جي ڀيانڪ چھري  تان پردو کنيل آھي جنھن ۾ نياڻيءَ کي ته پنھنجي ڪنوارپ ثابت ڪرڻي پوي ٿي  پر مرد جي شريف ھجڻ جو ڪو به پئمانو نه آھي. ” اڃايل آشائن“ ۾ زندگي جي دوزخي جھان کان مايوس ھڪ عورت جي اندر جي خود ڪلامي آھي، ھن ڪھاڻيءَ ۾ ”ھا“ ۽ ”نه“ جي جنگ ۾ ”اميد“ جي سوڀ ٿئي ٿي، جڏھن ته ”من اندر جي وڄ“ به خود ڪلامي ھوندي ھڪ تاثراتي ڪھاڻي آھي جيڪا اميد ۽ نا اميديءَ وارا ڪيترائي ڪوريئڙي جا ڄار اُڻي ٿي.

”من اندر جي مانڌاڻ“ ۾ ياسمين جبر جي ھڪ اھڙي ڪھاڻي ڇيڙي ٿي جنھن ۾ نياڻين جي رضا کان سواءِ سندن شادي جو اھم ڪيس کنيل آھي. شاديون خاندان ۽ خاندان سماج کي جنم ڏين ٿا، جڏھن انھن جي اڏاوت ۾ ئي جبر جا بنياد ھوندا ته سماج جون صورتون به جبر جو ڏيک ڏينديون، ان ڪري ھن قسم جو اھم ڪيس کڻي ياسمين پنھنجي حصي جو ڪم ڪيو آھي. ائين ”کنوڻين جا ميلاپ“ ۾ رمشا جي جوانيءَ جي جذبن ۾ لڙھي وڃڻ جو فرياد پيش ڪيل آھي. سڪندر ۽ رمشا پاڙيسري آھن ۽ ڦوھ جوڀن جي پچندڙ لاوي کي روڪي نه ٿا سگھن ۽ اُھو ڪجھ ڪري وجھن ٿا جيڪو سماج لاءِ پاپ آھي، رمشا پنھنجي پيٽ ۾ اھو پاپ پالي ٿي ۽ کيس پنھنجي شادي شده ڀيڻ جي گھر موڪليو وڃي ٿو جو رمشا پنھنجي پيار جي نشاني کي ڪنھن گند جي ڍير تي ڪتن حوالي ڪرڻ نه ٿي چاھي. محبت جي ان پاپ جو نالو ھالار رکيو وڃي ٿو، سڪندر ھميشھ لاءِ نامعلوم ھنڌ ھليو وڃي ٿو ته رمشا جي شادي ڪرائي وڃي ٿي ۽ سندس جائز زندگيءَ جي سفر ۾ سسئي جو جنم ٿئي ٿو. ھن ڪھاڻيءَ جو ڇرڪائيندڙ انت ائين ٿئي ٿو جو رمشا جي ڀيڻ وٽ پاليل رمشا جي پٽ ھالار، جيڪو ماءُ کي ماسي سمجھي ٿو، ان جو پيار پنھنجي ئي نڳي ڀيڻ سسئي سان ٿئي ٿو ۽ ھو پنھنجي ئي ماءُ کان پنھنجي نڳي ڀيڻ جو سنڱ گھڙي ٿو ته رمشا مٿا کنوڻيون ڪري کيس رک ڪري ڇڏين ٿيون. ھي ڪھاڻي رڳي انوکي نه پر سماج لاءِ سبق آميز به آھي.

ياسمين چانڊيو ”ڳولا“ ڪھاڻيءَ ۾ دليراڻا سوال کڻي ھڪ ڪردار کان خدا جي ڳولا ڪرائي ٿي، ھي دلچسپ ڪھاڻي ان ڪري به آھي جو اھو ڪردار سماجي سنگينين جا سوال کڻي، خدا کان جواب وٺڻ لاءِ سندس ڳولا ڪري ٿو، ۽ سندس پختو ايمان آھي ته ھن جھان ۾ جيڪو ڪجھ ٿئي ٿو اھو رب جي حڪم کان سواءِ نه ٿو ٿئي. ”سائيڪل وارو“ ڪھاڻيءَ ۾ جواني چڙھندڙ ”ياسيِ“ ۽ ”ملان جُوسي“ جي ڪردارن تي ياسمين ڇرڪائيندڙ سچ کي سامھون کڻي اچي ٿي. ڪھاڻي ”مڪتي“ ۾ ولو گڏھ گاڏي واري جي ڪردار کي کڻي، ياسمين غربت، بيوسي ۽ اسان جي اسپتالن جي المناڪ حالتن تي قلم کنيو آھي، سچ ته ھي ڪھاڻي امير سنڌ جي غريب ماڻھن جي دردن جو داستان ان ڪري به آھي جو وسيلن سان مالا مال سنڌ جا ماڻھو غربت سبب بيمارين کي جھيڙين ٿا ۽ جيڪڏھن صرف سنڌ جي ماڻھن کي صحتمند رکيو وڃي ته ھن امير سماج ۾ تمام وڏيون تبديليون اچي وڃن.

”پوسٽ مارٽم“ ڪھاڻي ھڪ وڏي شھر جي ڪھاڻي آھي جنھن ۾ ياسمين بي حسين جي تصوير ته چٽي آھي پر روڊ حادثن ۾ مرندڙ ماڻھن جو قضيو به بيان ڪيو آھي، جنھن ۾ ھڪ پيءُ جي روڊ حادثي ۾ مري وڃڻ جي ڪٿا آھي، ھن ڪھاڻيءَ ۾ ياسمين ٻيا به ڪيترا رنگ ڀري پئي سگھي پر صرف ھڪ واقعي تائين ڪھاڻي کي محدود رکيو اٿس. ڀانڊاري ۾ پيل آخري سڪو ريل جي پٽڙيءَ ھيٺان چيڀاڙيل آھي ۽ ڪھاڻيءَ جو نالو ئي اھڙو آھي جنھن ۾ آءُ ياسمين کي منٽو يا ڪرشن چندر جي صف ۾ بيھارڻ جي دعوي ته نه ٿو ڪريان پر کيس ساره شگفته جھڙي بي باڪي واري ليکڪا چئي سگھان ٿو. ڪھاڻي ”رنڊي“ اسان جي سماج جو ھڪ اھڙو آئينو آھي جنھن ۾ ڪيئي شريف شڪليون زينت جي ڪوٺي تي ملي وڃن ٿيون. ھن ڪھاڻيءَ ۾ سماج جو اصل سچ اھڙي ته بي باڪي سان پيش ڪيو ويو آھي جنھن ۾ شرافت جي ڍونگ سان جيئندڙ ۽ فخر سان گھمندڙ ماڻھن جي چھري تان نام نھاد فضيلتن جا لبادا ياسمين روڙي لاٿا آھن. ڪھاڻيءَ ۾ لفظن جو استعمال ته بي ڊپو آھي پر ڪردارن جي پيشڪش به ڪمال سان ڪئي وئي آھي.

ياسمين چانڊيو جي 160 صفحن تي لکيل 27 ڪھاڻيون آھن جڏھن ته مھاڳ طارق قريشي جھڙي معتبر ليکڪ لکيو آھي ۽ ڪمال جو مھاڳ لکيو ويو آھي جنھن ۾ لطيف سائين جي سورمي سھڻيءَ کي مثال بڻائي ڪھاڻين تي نھايت علمي انداز سان تبصرو ٿيل آھي ان ڪري آءُ پنھنجي مٿئين لکڻي کي ڪنھن ادبي لکڻي جي کاتي ۾ ئي نه ٿو سمجھان ۽ اھا اڳئي وضاحت ڪري چڪو آھيان ته فني حوالي سان آءُ ڪھاڻين تي لکڻ جي سلسلي ۾ ڪورو ڄٽ آھيان پر ياسمين چانڊيو جي ڪھاڻين تي ان ڪري به لکيو اٿم ته جو ھن جڏھن ڪتاب موڪليو ھيو ته ھي لفظ چيا ھيائين ” مٺا ڀاءُ! مون اوھان ڏي ڪتاب پوسٽ ڪري ڇڏيو آھي، پھچي ته ڀيڻ کي آگاھي ڏجو“. ھي رڳي لفظ نه ھئا پر ھڪ ڀيڻ جو اھڙو پيار جنھن ۾ ائين لڳو ته اسان جي ملاقات نه ھئڻ باوجود اسان ننڍي ھوندي کيڏيو آھي، پيءُ جا دڙڪا جھليا اٿئون، امان جي بيمار ٿيڻ تي رُنا آھيون ۽.......... سو ياسمين جي ھن ڪتاب تي مون پنھنجي ڪچي ڦڪي لکڻي پيش ڪئي آھي باقي تنقيدي جائزي لاءِ سنڌ تمام گھڻو شاھوڪار آھي، نقادن جي ڪا کوٽ ناھي، وڏا نالا به آھن سنڌ وٽ، سو باقي ڇا کپي سنڌ کي!؟ 

ڀانڊاري تي ڊاڪٽر عابد مظھر، فرزانه شاھين، سامي ميمڻ، مير عباس ٽالپر، جمشيد زھراڻي، مرتضي ناريجو جھڙن اڪابرن به لکيو آھي جيڪو ڪتاب جي شروعات ۾ ئي موجود آھي، جڏھن ته ضراب حيدر جھڙي ڪمال جي ڪھاڻيڪار پاران بيڪ ٽائيٽل لکيو ويو آھي جڏھن ته ٻيا به لکندا، ڀلي کڻي بي سبب يا با مقصد تنقيد ڪن پر اھا به وڏي ڳالھ ھوندي جو ياسمين جي ڪتاب تي لکيو ويندو.

آخر ۾ صرف اھا گذارش ته ڀانڊاري تي لکڻ لاءِ ڪيترا تنقيدي پاسا ھوندا جن تي لکڻ گھرجي پر تنقيد جا جيڪي جائز معيار آھن انھن کي لازمي سامھون رکڻ گھرجي ۽ اھو سمجھڻ گھرجي ته اسان وٽ نياڻيون ان ڪري به گھٽ لکن ٿيون جو انھن جي مٿي تي ڪوئي ھٿ رکڻ بجاءِ ياسمين جي ڪھاڻي ”نياڻي“ وانگر زيبوءَ وارا دڙڪا ملن ٿا. ان  ڪري تنقيدن جون تلوارون ھٿن مان اڇلي ھاڻ اسان کي ھڪ اھڙي شفيق تنقيد ڪرڻي پوندي جيئن ڪو پيءُ پنھنجي پٽ ۽ ڌيءُ جي غلطيءَ تي چوندو آھي ته ” بابا/امان اھو سبق ائين نه، ھيئن پڙھ! يا پٽ لطيف سائين جي ھن بيت جي پڙھڻي ھيئن ٿيندي“.

ٻَئي ويٺا روُنِ، ڏکي ڏونگر پاڻ ۾،

ڪنھن کي ڪين چوُنِ، مَنجھن جو پريتڻو.

 

ڪتاب “وڻ وڻ تي واس “ خليق ٻگهيو جو سرسري جائزو

ھيءُ ڪتاب “وڻ وڻ تي واس “ وقت جي ڪميءَ ڪارڻ سرسري طور پڙھي سگھيس ۽ جيئنءَ پڙھندي، محسوس ڪيم ،سو ونڊيان ٿو ھيءُ ڪتاب خوبصورت ٽائيٽل ۽ مختصر ھئڻ ڪارڻ نھايت خوبصورت لڳي ٿو .

خليق ٻگهيو

ھيءُ ڪتاب سمبارا پبليڪيشن ڇَپيو آھي، ڪتاب جا مرتب ٻہ پيارا شاعر گھايل لغاري ۽ زين کوسو جن آھن

 ڪتاب ھڪ ھڪ سو اٺاويھ صفحن تي مبني آھي مھاڳ علي دوست عاجز لکيو آھي، مھاڳ جو جھڙو عنوان “ جوھيءَ جا جَر ڦل !“ آھي. تھڙو ئي  اندر موھيندڙ مواد اٿس جڏھن تہ ڪتاب جو بئڪ پيج ڊاڪٽر مشتاق ڦل جن جو لکيل آھي، مھاڳ توڙي بئڪ پيج ٻئي خوبصورت شاعراڻي نثر ۾ سرجيل آھن

 شاعراڻو نثر مان منھنجي مراد تاثراتي ھجڻ آھي ٻئي. تاثير ڏيندڙ تحريرون آھن“ سمبارا پبليڪيشن حيدرآباد جي پاران“ ساجد سنڌيءَ پڻ ھڪ سٺو نوٽ لکيو آھي ڪتاب ساھَ ۾َسانڍڻ جھڙو آھي ڪتاب جو پيپر پڻ وڻندڙ آھي

 ھن ڪتاب ۾ مير محرم لغاري، خادم حسين جسڪاڻي ، سڪندر اُداس لُنڊ ، زين کوسو ۽ گھايل لغاريءَ جي گَڏيل شاعري ڏنل آھي  

سڀ کان اول محرم  لغاريءَ جي شاعري ڏنل آھي ،سندس شاعريءَ ۾ فطرت نگاري نھايت سندر ۽ سڀاويڪ آھي : 

ڳوٺ ۾ انب ، سرينھن، نم ، ٽاليھون،

تو بنا تہ بہ ٻُسو ٻُسو  پاڙو .

----------------------------==---------------------

حسن تي جوڀن لٿو ئي ھيل آ،

ماڪ ۾ مکڙي نئين نکري پئي 

جيئن اتر جي واءَ ھنڀوڇيون ٿي ھڻي ،

تيئن وڻن مان راڳڻي اڀري پئي .

-------------------------------------------ڪاڇو ڪڻي نہ پئي ڪا ، ٿر ۾ ڏڪار ھو،

دوکو ڏئي ويو سانوڻ آگم ڪري ڪري 

--------------------------------------------------------

تون جو ڦولار پويان ڦٽين تي پرھ !

روپ ڪيڏو نہ پيارو وٺين ٿي پرھ !

____________________________کير ٿر تي سج لھڻ کان ڪجھ اڳي ،

ڊرنگ تان چوڦير منظر شاھڪار .

-----------------------------------------------====

 محرم لغاريءَ جي شاعريءَ جو ٻيو پاسو زندگيءَ جي پراڻن قدرن کان شڪايت وارو لھجو آھي

۽ زندگيءَ جي نون قدرن جي خواھش موجود آھي حياتيءَ جي خاموشي کيس متاثر نٿي ڪري پر ھُو حياتيءَ جي نئين تازگيءَ ۽  متحرڪ زندگيءَ جي تصور کي پيار ڪري ٿو : 

زندگي چپ چاپ ايئن گذري پئي ،

ڄڻ آڳاٽي ٻير آ جا اڪري پئي .

ڪٿي ڪٿي نھايت ٿوري مقدار ۾ مزاحمت آھي : 

جنگ آجنگ پنھنجي اوندھ سان ، 

باک گيڙو رتي ڦٽڻ تائين .

پر ساڳي وقت سندس شاعريءَ ۾ “نظريہ بيگانگي“ پڻ آھي جيڪا سماجي ۽ معاشرتي انساني تعلقات جي غير پيداواري ھجڻ جو ثبوت ڏيندي آھي

 مايوسي پيدا ئي تڏھن ٿيندي آھي ، جڏھن ماڻھوءَ  ۾  خود اراديت جي طاقت گھٽجي ويندي آھي يا سماج ۾َانساني ۽ ڪلچرل قدرن جو ڏڪار ايندو آھي محرم. لغاري پوءِ بہ مايوسين کي روشنيءَ جو پاڇو سمجھي ٿو، جيڪا سندس تخليقي روشن خيالي آھي  : 

دوست اوندھ ۾ ڇڏي ويندءِ ،

ھي سڀئي روشنيءَ  جا سايا آھن 

-------------------------------------------

 

ٻين نمبر تي ھن ڪتاب ۾ خادم حسين جسڪاڻيءَ جي شاعري آھي سندس شاعريءَ ۾ سماج جي حالتن جي جيئنءَ جو تيئنءَ عڪاسي نظر اچي ٿي : 

نفرتن جو ڪو بہ ويري ڪونہ آ ،

آڱريون ساريون کڄن ٿيون پيار تي .

ساڳي وقت خادم حسين جسڪاڻيءَ جي شاعري ۾َ پڻ فطرت نگاري موجود آھي، جنھن ۾ نزاڪت بہ آھي ۽ خوبصورت منظر نگاري پڻ آھي  سندس شاعريءَ  ۾ ٻھڙاريءَ جي منظر نگاري نظر اچي ٿي پر ھُو منظر نگاريءَ ۾ پڻ بک بدحاليءَ  جھڙن مسئلن کي وائکو ڪري ٿو :

ٿاريليون ويون پاڻي ڀرڻ کوھ تان مگر ،

بک ڀي ڀري ھُو آيون پاڻيءَ سان ڏول ۾ .

خادم حسين جي شاعريءَ ۾  لڪل انفرادي درد بہ ساھَ کڻن ٿا ۽  اجتماعي سماجي روين جي شڪايت آھي ۽ ظاھر ۽ باطن جي آميزش آھي : 

ڳالھيون کريون ڪجن يا ڪي شڪ لڪائجن ، 

پر دوستن جا ڪھڙا ڪھڙا ڌڪ لڪائجن 

خادم وٽ سماجي اڻ - برابري ۽ بي ترتيبيءَ جي دانھن آھي قبيلائي مسئلن خلاف پوئٽڪ احتجاج آھي محبتن جي ڏڪار جي گلا آھي :

زمينن کي ڪانن سان ماپي ورھائن ،

دلين ۾ الئہ ڪيئن ڪڍن دنگ ماڻھو .

نہ دشمنن کي تاڙي سگھياسين او ساٿي ،

نہ ذاتين کان اڳتي وڙھن جنگ َماڻھو .

-------------------------------------------

ٽين نمبر تي ڪتاب ۾َ سڪندر علي لنڊ جي شاعري آيل آھي ، سندس شاعري ۾ انفرادي ۽ اجتماعي غَمَ آھن :

سنڌ تنھنجا الم لکان 

صبح شام ويٺو غم لکان 

__________________________________

وٽس شاعريءَ مان ائينءَ بہ محسوس ٿئي ٿو تہ ھُو شاعري/ آرٽ کي وندر سمجھي ٿو: 

 شاعري ھڪ حسين فن آھي ،

جنھن سان وندريو پيو ھي من آھي.

 ھيءَ  مطلع پنھنجي فڪر ۾ فڪري ناپختگي رکي ٿي، ڇوتہ فن رڳو وندر ناھي فن جي وندر وارو تصور ادب جو قديم ترين تصور آھي ھاڻي فن وندر کان وڌي جوابدھيءَ وارو تخليقي ڪم.آھي 

سندس شاعريءَ ۾ پورھيتن جي حق تلفي جي بھترين  عڪاسي آھي ادب ۾ مزدور ۽ ھاري طبقي لاءِ آواز بلند ڪرڻ سماجي ارتقا شناسائي ۽ عھد جي سماجي ضرورت آھي

 آرٽ رڳو محسوسات جو فن ڪونھي، آرٽ پنھنجي سماج مان ئي ڦٽي ٿو ۽ سماجي ملڪيت ئي آھي ادب ڪا ذاتي ملڪيت ناھي ھوندي پر ادب اجتماعي ميراث آھي

 سڪندر علي لنڊ جي ھن قِسم جي شاعري ادب کي سائنسي ذميواريءَ سان پيش ڪري ٿي ، جيڪا پختي سماجي شعور جو مظھر ليکي ويندي ھي سندس شعر / بند تاريخ جي مادي ۽ جدلياتي شعور  جي ساک  ڀري ٿو  : 

سال سارو ٻنيءَ ۾ لوڙيو ٿم 

ٻن مھينن جو آيو اَنُ آھي  .

سڪندر جي شاعريءَ ۾َ ٻوليءَ سان انسيت ساراھ جوڳي آھي ۽ سندس ڪجھ شاعري  ڪلچرل شعور کي پڌرائيندڙ شاعري آھي : 

ڪيڏي راحت آ تنھنجي لوليءَ ۾ ،

لولي ڏني ماءُ سنڌي ٻوليءَ ۾ 

جدلياتي شعور تخليقڪار کي مايوسي مان ڪڍي ٿو سوچ جا نوان زاويا عطا ڪري ٿو حوصلن کي سڙھ ٻَڌي ٿو ھمتن کي تازگي بخشي ٿو ۽ غير متحرڪ ۽ غير فعال حياتيءَ کي بي مقصد سمجھي ٿو جيئنءَ سڪندر عليءَ لنڊ جي ھيءَ شاعري جدلياتي شعوريت کي مددگار بڻائي ٿي  :

جي ھلبو فاصلا ڪٽبا ،

جي ويھبو حوصلا گھٽبا 

اسان کان پو بہ ڦل ڏيندا،

ڪي اھڙا خواب ھت ڇٽبا

------------------------------------------- 

چوٿين نمبر تي  ھن ڪتاب ۾ زين کوسي جي شاعري آھي جنھن ۾ سنڌ جو رومانوي سڀاءُ  آھي :

مُنھڙو موڙي مرڪي گھورڻ ،

منھنجي دل تي قھري ڪاھون 

زين جي شاعري “نظريہ بيگانگي“ کي جيئنءَ جو تيئنءَ بہ عڪسي ٿي پر ڪٿي ڪٿي اُن نظريہ بيگانگيءَ کي ناسٽيلجا ۾ منتقل ڪري ٿو سندس فن ۽  فڪر تنھائيءَ سان جنگ نٿو ڪري پر تنھائيءَ ۽ ڏکن کي جامد صورت بخشي ٿو :

ڪمرو ، تصويرون ۽ تنھائي ،

سپنا ، تعبيرون ۽ تنھائي 

ڏک ڏولاون ۾ آھي جيون 

چچريل تقديرون ۽ تنھائي 

زين وٽ فطرت نگاري جا عڪس حياتيءَ جي روح پروڙ حقيقتون آھن ھُو فطرت جي اھڙي تہ خوبصورت عڪاسي ڪري ٿو جو مئل روح َ بہ تازگي ماڻي وٺن ڄڻ ھوبھو اصلوڪي منظر ڏيکاري رھيو ھجي پر رڳو منظرن جي تصوير- ڪشي نٿو ڪري پر اُنھن ۾ دل جي ڪيفيات کي پڻ سموھي ٿو : 

گل ٽڙي پيا پرھ ڦٽيءَ جو ، 

لڙڪ لڙي پيا پرھ ڦٽيءَ جو،

ماڪ جي صورت ۾ ڳلڙن تان،

لڙڪ ڳڙي پيا پرھ ڦٽيءَ جو . 

زين کوسي جي شاعريءَ ۾ ڪٿي ڪٿي خيال جي نفاست دل لڀائيندڙ آھي ،۽ سادي سولي ٻوليءَ ۾ سندس اظھاريت عام لوڪ کي بہ متاثر ڪرڻ جي سگھ ساري ٿي : 

گھر جا ڪمرا خالي خالي ،

سوچون  چھرا خالي خالي

 

بن خوشبو جي ڪاغذ جا گل ،

موتيا مگرا خالي خالي 

زين  ننڍن ننڍن بحرن ۾ وڏي وڏي درد ۽ مسئلي کي اظھارڻ جو فن ڄاڻي ٿو پر سندس شاعريءَ ۾َ ٻين شاعرن جيان غم الم آھي ۽ ماضيءَ جو روئڻ آھي ھونئنءَ بہ مجموعي سنڌي جديد پابند شاعريءَ جو ھڪ وڏو حصو جتي پيار جي موضوع کان ٻاھر گھٽ ٿو ڏِسي

 اتي اڪثر شآعرن وٽ خوشي. آئيندي، اميد پرستي نہ ھئڻ جي برابر آھي ناسٽيلجا ۽ اڪيلائيءَ سان گھڻو پيار آھي اھو سڀ ڪجھ جاگيرداري سماج جي گھٽ  ٻُوسٽ واري ماحول ڪارڻ آھي زين وٽ بہ مايوسيءَ ۾  اھڙي حصيداري آھي : 

سال صديون ٿي ويا.

پيار پتيون ٿي ويا 

زندگيءَ جا سڀ لمحا 

زھر وٽيون ٿي ويا .

-----===-=======---------------=======

مزو ناھي نظارن ۾ 

رھان تو بم خمارن ۾ 

لڇيو آھيان ستو ناھيان 

ڏٺم توکي ستارن ۾ 

زين وٽ سماجي استحڪام جي دانھن آھي سماجي روين جي ناڪاريت کيس بيزار ڪري ٿي پر انھن کي بدلاءَ جا گس ڏيڻ جي برعڪس کين صرف وائکو ڪري ٿو جيئنءَ پاڻ - ھرتو اھڙن ڪردارن جي اصلاح ٿئي 

اھو تخليقي رويو مابعد الطبيعاتي رويو آھي ان جاءِ تي جدلياتي شعور نون گسن پنڌن جي ڏسائن کي پيار ڪندو آھي جيڪو ھتي نظر نٿو اچي :

ڪوڙي دنيا ڪوڙا ماڻھو 

انڌا گونگا ٻوڙا ماڻھو.

------------------------------------------- 

پنجين  نمبر تي گھايل لغاريءَ جي شاعري ڪتاب ۾ آيل آھي گھايل وٽ ڪجھ مزاحمتي پاسا ساراھ جوڳا پاسا آھن ھو نون گسن  پنڌن کي آرٽ جو فرض بہ سمجھي ٿو :

حياتي سوڀاري ڪندو ھل پرين 

وفا جي اوساري ڪندو ھل پرين

 

خزان  جي حرڪتن کان مُڙي ڪانہ ٿي.

تون مرڪي بھاري ڪندو ھل پرين 

گھايل  موجودہ عھد ۾ رت جي رشتن جي ٽُٽڻ کي اھڙي طرح آرٽ ۾َ پسي ٿو ڄڻ دور جي تتل واريء ِتي پاڻ بہ سڙندو ھجي ھر طرف کيس سماج ۾ نفرت جو گرمي پد وڌندڙ لڳي ٿو ۽ محبتن جي ڏڪار تي سندس کوري جيان دکنندي رھي ٿي :

پنھنجائپ جا رشتا ٽانڊا

مون لئہ سارا رستا ٽانڊا 

گھايل وٽ  ماضي پرستي غم الم ڏک ناسٽيلجا  جي باوجود  بہ اميد پرستي يا خوشيءَ جي ڪا رٿا آھي  :

سونھن ڪيڏو سرور آندو آھي 

عشق مون ۾ شعور آندو آھي 

-----==========---------------------پيار مون کي انيڪ ڏي پيارا 

ھانءُ  لڙھيل کي ٽيڪ ڏي پيارا

__________________

گھايل وٽ وطنيت آھي ڌرتيءَ جو درد آھي :

وقت جي گھڙيال جي ٽڪ ٽڪ

سنڌ ! تنھنجي خيال جي ٽڪ ٽڪ 

سک پھاڙن تي   سمھي پيو آ

ڏيھ ۾ جنجال جي ٽڪ ٽڪ 

--------------------------------------------------------

گھايل وٽ پيار ۽ سنڌيت کان سواءِ موضوعاتي کوٽ آھي پيار وڇوڙو تہ ھن وٽ بہ شاعريءَ جي ھڪ نہ ٻئي مرحلي ۾ موجود آھي پر ڪٿي ھو وري مزاحمت جي سٽ جو امتزاج کڻي پيار جي موضوع کان  عارضي طرح ھَٽي ٿو وڃي 

پر  وٽس گھرائي گھٽ آھي کيس خيال جي سمنڊن جو تارون ٿيڻو آھي تہ ھڪ گھري ٽُٻي مطالعي ۾ لڳائي وٺي جيئنءَ ھن وٽ موضوعن جي وسعت پيدا ٿي سگھي 

 مجموعي طرح ھيءُ ڪتاب اڄ منھنجي طبيعت ۽ مزاج ۾ تبديلي پيدا ڪري ويو جنھن مان دريافت ڪريان تہ ھن ڪتاب ۾ ھڪ  فني ۽ فڪري سگھ ضرور آھي 

 ھونئنءَ سنڌي  شاعري ۾ مجموعي طرح جاگيرداري دور جي ڪري مايوسي آھي اڪيلائيءَ جا جيئنءَ جو تيئنءَ عڪس آھن سماج کان بيگانگيءَ واري اظھاريت آھي بک بدحالي مان جنم وٺندڙ نفيساتي ڪيفيتون آھن روڳ ۽ تاڙا آھن دانھون ۽ ڪوڪون آھن

 پر اجتماعي اظھار ڪمزور آھن انفرادي درد بي انت آھن سماج جي پيداواري قوتن جي آبياري ڪندڙ قوتن سماج ۾ جمود خلقي ڇڏيو آھي روان ۽ متحرڪ سماج صرف ھڪ سائنسي سماج ئي ٿي سگھي ٿو سنڌي ادب ھڪ عبوري دور مان گذري رھيو آھي جتي سماجي سطح تي فڪري ڏسائون وساميل آھن

 فڪري طرفن جياڻ چٽائي آھي تخليقڪارن وٽ پيار جو موضوع بار بار دھرائجي رھيو آھي ھلڪي مزاحمت آھي اجتماعيت کان تخليقن ۾ نفرت آھي ۽ انفرادي اظھار کي اول فضيلت بخشيل آھي آرٽ کي نئين  حقيقت نگاريءَ طرف آڻڻ لاءِ اڃان ڀي وقت درڪار آھي.

 

ڪتاب خواب مرندا ناهن نور راهوجو ڊاڪٽر شاهمراد چانڊيو

ڪتاب خواب مرندا ناهن نور راهوجو

ڊاڪٽر شاهمراد چانڊيو

ترقي پسند سوچ رکندڙ، سماجي ڪارڪن، تعليم دوست انسان، اورچ سياسي ورڪر، اڳوڻ ۽ ليکڪ سائين نور نبي راهوجي صاحب جي ڪهاڻين جو مجموعو ”خواب مرندا ناهن“ اميد ۽ اتساه سان ڀريل 19 ڪهاڻين تي مشتمل آهي. هن ڪتاب جي شروعات ۾ ئي ليکڪ جيئن ته پنهنجي ڪهاڻين کي سياسي پس منطر هجڻ ۽ سياسي ڪارڪن لاءِ لکڻ جي ڳالهه ڪئي آهي، ائين ئي سموريون ڪهاڻيون رهنمائن جي ڌوڪن ۽ ڪارڪنن جي اٿاه قربانين جو ثبوت آهن، ته وري ڌرتي ڌڻين جي ڏک، پيڙا ۽ مسئلن جي انبار سميت ثقافتي، سماجي روين، ريتن رسمن، محبتن ۽ هڪٻئي لاءِ ايثار ۽ مدد جو اعليٰ نمونو به آهن. مجموعي طور ائين چئجي ته هي ڪهاڻيون سموري سياسي پس منظر ۾ وڏيرپ، سڳورپ، رهزنن ۽ رهبرن جي ڦرڻ ۽ لٽڻ جي تلخ حقيقتن سان ڀرپور آهن، اتي نئين اميد جو ڏيئو به روشن ڪرين ٿيون ۽ علم جي روشن راه تي هلي سمورن مسئلن جو حل ٻڌائين ٿيون. ائين چئجي ته ليکڪ پنهنجي ذاتي تجربي جي آڌار تي سچن ڪردارن کي سامهون رکي پنهنجي تخليقي قوت کي استعمال ڪندي سمورا سياسي، سماجي مسئلا وڏي دانائي سان ڪهاڻين جي صورت ۾ اسان آڏو رکيا آهن ته غلط نه ٿيندو. ڪنهن به سياسي ڪارڪن طرفان پنهنجي عملي تجربي کي ڪهاڻين جي صورت ۾ آڻڻ جو شايد هي پهريون تجربو هجي. نور راهوجو صاحب جون ڪهاڻيون هڪ مقصد تحت لکيل لڳن ٿيون ته ڪهڙي به ڏکين حالتن ۾ حوصلو نه هارجي، رهبرن جي ڌوڪن کي بهانو بڻائي پنهنجي ذميواري کان پري نه ٿجي، مايوس نه ٿجي ۽ علم جي راه کي اپنائجي. جيئن هن ڪتاب جي پهرين ڪهاڻي واه چيف واه سنڌ جي سياست ۾ مورثي سياست کي موضوع بڻائي ٿي، جنهن ۾ سچن ڪارڪنن کي غدار ثابت ڪري رستي مان هٽايو وڃي ٿو پر سچو ڪارڪن مايوس ٿي وڃڻ بدران نيئن سر اهڙن دوستن کي گڏ ڪري نيئن سنگت ٺاهڻ چاهي ٿو، جيئن ڪهاڻي واه چيف واه ۾ هڪ ڪردار منٺار ٿڌو ساه ڀري چئي ٿو ته ” ڪڻي ڪڻي کي ڪٺو ڪريو، گڏيل قيادت ۽ گڏيل سوچ ويچار سان اڳتي وڌو. اختلافن هوندي  گڏ رهڻ ۽ هلڻ سکو. دشمن ۽ دوست ۾ فرق ڪريو، ڪارڪنن کي يتيم ۽ لاوارث بڻائي عوام دشمن قوتن اڳيان اڪيلو نه اڇلايو، ماڻهن تي مهل تي هڏڏوکي ۽ ڀرجلا ٿيو. ساڻن گڏ جيئڻ ۽ مرڻ جو سوچيو، ارتقا ۽ انقلاب ۾ واضع ۽ چٽو فرق ڪريو. علم ڀرايو، سمجهه وڌايو.“  هنن ڪهاڻين ۾ انهن اديبن کي سندن ئي لکيل ڪردارن کي سامهون آڻي آئينو ڏيکاريو ويو آهي، جيڪي پنهنجي قول ۽ فعل ۾ فرق رکن ٿا. جيئن ڪهاڻي سنڌو جو سوال ۾ هڪ ڪردار ليکڪ کان سوال ڪري ٿو ته ” آءُ جيڪا امر ۽ لازوال هيس، مومل، سسئي، سهڻي، ماروي ۽ ٻين اهڙين سورمين  جي سٿ جي راڻي هيس، سا اڄ تنهنجي ڪانئرپڻي ۽ ديش دروهي ڪردار جي ڪري ڪنڌ جهڪايو بيٺي آهيان ۽ پنهنجي ئي نگاهن سان نظرون ملائڻ جو تاب نٿي ڀانيان. ڪو تخليقڪار ڊپ ۽ لالچ جي ڌٻڻ ۾ ايترو به ڪري سگھي ٿو. اهو آءُ سوچي به نه ٿي سگھيس!. اهڙي طرح ڪهاڻي سياسي مجاور ۾ ليکڪ منصف مزاجي سان نقاد بڻجي ڪنهن به رک رکاءَ ڪرڻ بجاءِ سياسي مرشدن توڙي ادبي مجاورن جي اصليت کي سامهون آندوآهي. ڪهاڻي ديش دروهي يونيورسٽين مان گھر پهتل لاش جو درد محسوس ڪرائي ٿي ته ڪهاڻي ”اهڙو ڏينهن به ايندو“ ٽارچر سيلن ۾ موجود بيگناهن جي دردن جي ڪٿا آهي. هن ڪتاب جي نالي واري ڪهاڻي خواب مرندا ناهن! مجموعي طرح هڪ اتساهڪ ڪهاڻي آهي جنهن ۾ لائبريري کي علم جي لاٽ بڻايو ويو آهي، جنهن ۾ خوابن جي اردگرد ڪهاڻي ڦري ٿي. عام طور رواجي انسان ائين سمجهندا آهيو ته خواب مرندا آهن، ٽٽندا، ڀرندا، رسندا آهن پر هن ڪهاڻي ۾ سمجهايل آهي ته خواب مرندا نه آهن پر خواب منتقل ٿيندا آهن. ليکڪ هي جملو لکي تاريخ جي سمورن گم ٿي ويل سمورن هيروز جو مان مٿانهون ڪيو آهي جن پنهنجي زندگي انسانيت جي ڀلي لاءِ ڪتب آڻي ڇڏي ۽ ظاهري طرح ڪامياب نه ٿيا پر هي جملو انهن جي آدرشن کي ايندڙ نسل جي سامهو صاف ۽ چٽو ڪري ڇڏي ٿو، ۽ هر ايندڙ نسل کي سندن آدرش منتقل ڪري ٿو. هي جملو سچ ته هن سڄي مجموعي توڙي ليکڪ جي سموري تخليق جي جان آهي. ڪهاڻي هو سڪنيس هڪ ايماندار ۽ وطن دوست آفيسر جي آهي، ڪهاڻي پرهجوم اڪيلائي ۾ ليکڪ پنهنجي اڪيلائي کي به طاقت بڻائي ٿو۽ زماني جي بي وفائن ۽ ڌيڪن کي پاسيرو رکي پنهنجي پڙهيل ڪتابن ۽ ڏٺل آرٽ موويز مان اتساه وٺي کين پنهنجو دوست سمجهي ٿو ۽ اڪيلائي کي ڪارائتو ڪرڻ لاءِ يادگيرين کي ڊائري ۾ لکڻ ويهي ٿو.ڪهاڻي جوائننگ ڪرپٽ تعليم کاتي کي وائکو ڪري ٿي، جيئن ڪهاڻي ۾ لکيل آهي ته  قابليت بجاءِ رشوت ڏيڻ تي نوڪري ملي ٿي، پر ڳالهه اتي ختم نٿي ٿئي، جوائننگ ۾ به ڪافي رڪاوٽون هجن ٿيون جيڪي به ڪم نه ڪرڻ ۽ پگھار مان حصو پتي ڏيڻ جي واعدي سان ئي ملي ٿي. جئين ڪلرڪ نيئن ڀرتي ٿي آيل استاد کي چئي ٿو ته ”استاد سائين ڳالهه چٽي پيئ آ. جيڪڏهن توهان ماهوار جوائننگ ڪندا ته توهان کي هر مهيني اچڻو پوندو، پگھار کڻڻ لاءِ، ان جو معاوضو هوندو ٻه هزار روپيه ، ٽه ماهي جوائننگ جو مطلب ته هر ٽئي مهيني ديدار ڪرائڻ لاءِ حاضر ٿيڻو پوندو. ساڳيءَ طرح ڇهه ماهي ۽ سالياني حاضري لڳندي!  رهيو سوال پگھار جو، سا ڏه سيڪڙو ڪٽوٽيءَ سان توهان کي گھر ويٺي ملي ويندي!“ پر ان ڳالهين باوجود به جڏهن نوجوان استاد چاهي ٿو ته هو ريگيلور اچي پڙهائڻ چاهي ٿو ته کيس ڊيڃاريو وڃي ٿو ته معطل توڙي نوڪري مان فارغ ڪيل ۽ پگھار لاءِ ترسندڙ استاد توهان جهڙا ريگيولر ئي هوندا آهن، جيڪي حڪمرانن ۽ ڪرپٽ بيروڪريٽس جي مروج ڪيل نظام جي اڳيان ڍال ٿي بيهندا آهن. اهڙي طرح ڪتاب ۾ موجود ٻيون ڪهاڻيون نيٺ بهار ايندو، زندگي ڏانهن موٽ، فيصلو به جهان خان جو، ، اتفاق، پڇتاءُ ۽ عيد مبارڪ به ڪافي دلچسپ ۽ حقيقتنگاري سان ڀرپور آهن. ڪتاب جي ڪجهه ڪهاڻيون جن ۾  رک ڏاڙهيءَ تي هٿ ، ڪوئي آهي ۽ ، فاضل جو رستو ڪهاڻيون ڪنهن خاص حالت يا واقعي جي ڪري نه پري طع ٿيل سوچ سان لکيو ويون آهن جن ۾ ڪهاڻي جو پلاٽ ڪافي ڪمزور نظر اچي ٿو، جيئن ڪهاڻي فاضل جو رستو سياسي تبصرو يا بحث لڳي ٿو پر ان ڪهاڻي ۾ جنهن بهادري ۽ همت سان سواءِ ڪنهن لحاظ جي سچ چيو ويو سو به بي مثال آهي، ڪهاڻي رک ڏاڙهيءَ تي هٿ اچانڪ ڳوٺاڻي سان ملاقات ۽ کيس انقلاب دوست ڪم ڪرڻ تي آماده ڪرڻ غير يقيني لڳي ٿو، اهڙيءَ طرح ڪهاڻي ڪوئي آهي ۾ اسلام آباد مزدوري ڪرڻ لاءِ ويل سياسي ڪارڪن کي دامن ڪوه جي مقام تي اچانڪ پراڻي سياسي ڪارڪن جي پٽ سان ملاقات ۽ پوءِ سموري سنڌ جي صورتحال ۽ رهنمائن جي ڪيل غدارين جو ذڪر به ڪهاڻي جي لاءِ ماحول ته نٿو جڙي پر ڳالهيون سڀ معنيٰ خيز ضرور آهن. ائين چئجي ته اڪثر ڪهاڻِين جو مقصد ساڳو آهي ته غلط نه ٿيندو انڪري ڪجهه ورجاءُ هجڻ ۽ سياسي ڊائلاگن جو ڊگھو ۽ گھڻي هجڻ جو تاثر ملي ٿو. پر مجموعي طور واقعن کي بيان ڪرڻ، منظر ڪشي ڪرڻ،  لفظن جي وهڪري ۽ پهاڪن ، لوڪ ڏاهپ جي چوڻين ۽ اتساه سان پرپور جملن هن ڪهاڻين جي مجموعي ۾ محسوس ڪرڻ ، سمجهڻ لاءِ گھڻو ڪجهه آهي، انڪري لڳي ٿو ته نئين طرز انداز سان لکيل هي ڪهاڻيون ادبي دنيا ۾ پاڻ مڃائينديون ۽ گڏوگڏ ڪيترن ئي گھر ويٺل ترقي پسند فڪر جي تجربيڪار ڪارڪنن کي لکڻ لاءِ مجبور ڪنديون ۽ نوجوان نسل کي گھمراه ٿيڻ کان بچڻ ۽ نئون دڳ ڏيڻ لاءِ پنهنجي ذميواري قبول ڪرڻ تي اتساهينديون. 

آءٌ هڪ بيمثال، همٿ ڀرئي ، مثبت سوچ جي مالڪ، ڪڏهن نه ٿڪجندڙ ۽ نوجوانن جي لاءِ ڏيئي جي لاٽ جهڙي انسان سائين نور راهوجو صاحب کي سندس هن شاندار تخليقي ڪتاب تي مبارڪ باد ڏيا ٿو . هي ڪتاب ڪنول پبليڪيشن طرفان ڇپبرايو ويو آهي، جنهن جي قيمت 300 روپيه آهي ۽ ڪتاب 206 صفحن تي مشتمل آهي.

 

اخلاق انصاري جي ڪهاڻين الڳ دنيا ۾ پهچائي ڇڏيو ڪليم ٻٽ

اخلاق انصاري جي ڪهاڻين الڳ دنيا ۾ پهچائي ڇڏيو

ڪليم ٻٽ

سٺو فڪشن پڙھندڙ تي ٻه اثر ڇڏيندو آھي: 

هڪ ته اهو پڙھندڙ کي سوچڻ تي مجبور ڪندو آھي,

ٻيو سٺو فڪشن پڙھندڙ کي تصور ۽ تخيل جي هڪ الڳ دنيا ڏانهن وٺي ويندو آھي. سچ پڇو ته ڪلهه کان جيئن هي ڪتاب پڙھڻ شروع ڪيم ته هن ۾ موجود ڪهاڻين ۽ ڪردارن زندگي جي مختلف رخن تي سوچڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو ۽ ڪلهه کان پاڻ کي هڪ الڳ دنيا ۾ هوندي محسوس ڪري رهيو آھيان, اڃا به هنن ڪهاڻين جي سحر مان نه نڪري سگهيو آھيان.

 مون هڪ پوسٽ ۾ ادب جي حوالي سان لکيو ته:

"Literature is to express your darkest feelings in sophisticated manner."

اخلاق انصاري جي ڪهاڻين جي ڪتاب مان پاڻ کي ڳولڻ نڪتو آھيان پڙھڻ کان پوء پنهنجو اهو جملو سچ ثابت ٿيندي محسوس ٿيو. ڪنول پبليڪشن پاران ڇپايل هن ڪتاب ۾ سورنهن ڪهاڻيون آھن, جن ۾ نه ته ڪا پرچار ڪئي وئي آھي نڪو ئي وري ڪا پروپيگينڊا, پر ان کان مٿي انسان جي انهن darkest feelings جو اظهار ڪمال نفاست سان ڪيل آھي. فني اعتبار سان هڪ ڪامياب ڪهاڻي اها آھي جنهن ۾ واقعا, جذبا, احساس هڪ تسلسل ۾ ھجن ۽ اهو تسلسل ڪٿي به نه ٽٽي. پڙھندڙ کي ڪٿي اهو احساس نه ٿئي ته فلاڻي ڳالهه, واقعو يا جملو ڪهاڻي ۾ اجايو ٽنبيو ويو آھي.

اخلاق صاحب ڪمال مهارت سان هي ڪهاڻيون لکيون آھن.

هنن ڪهاڻين جي هڪ عجيب دنيا آھي ڪردارن جي مختلف ورتائن جي ڪري الڳ نفسيات جڙي ٿي وڃي. ڪنهن ڪهاڻي ۾ هڪ پوڙھو همراهه ماڻھن سان ڳالهائڻ لاء سڪي ٿو ۽ پاڻ کي اوپرو محسوس ڪري ٿو ته ڪنهن ڪهاڻي ۾ پنهنجي وقت جو مشھور ڌاڙيل جيل ۾ نڪرڻ کانپوء بيوسي جي عالم ۾ ھليو ٿو وڃي. ڪنهن ڪهاڻي جو ڪردار سندس ئي خوف جي سوڙھي ڪنڊ جي دائري ۾ ڦاٿل نظر اچي ٿو. کيس ڊپ آھي ته جيڪڏھن کيس ايڊز پازيٽو آيو ته سندس پاڙي وارا ۽ مٽ مائٽ ھن لاء ڇا سوچيندا ۽ انهي خوف ۾ هن کان زندگي جون رنگينيون کسجڻ لڳن ٿيون. ورهاڱي کانپوء ظفر اقبال هتي پناهگير ٿي اچي ٿو پر اڃا به کس پناهه جي ڳولا آھي.

هنن ڪهاڻين ۾ ھڪ نواڻ اها به ڏسڻ ۾ آئي ته ڊائلاگن ۾ انورٽڊ ڪاما استعمال نه ڪيا ويا آھن, ان ترز تي ادب ۾ نوبل انعام ماڻيندڙ پورتگالي ناول نگار ساراماگو جا ناول لکيل آھن. 

ڪهاڻين جا ڇرڪائندڙ جملا ۽ پڄاڻي ليکڪ جي آرٽسٽڪ ايڪسپريشن جي شاهدي ڏين ٿا.

هنن ڪهاڻين جو تت شوڪت شورو صاحب جي بيڪ ٽائيٽل تي لکيل هنن سٽن مان ڪڍي سگهجي ٿو:

"اخلاق انصاري نئين حساسيت (Modern sensibility ) جو ڪهاڻيڪار آھي. هن زندگي جي ننڍڙن ۽ پيچيده پاسن کي آرٽسٽڪ نموني جديد ڪهاڻي جي فريم ۾ آندو آھي. اخلاق انصاري انساني رشتن ۾ پيدا ٿيل مفادن ۽ منافقتن کي چٽو ڪيو آھي."

ويجهڙ ۾ جديد سنڌي ڪهاڻي جي حوالي سان هي ٻيو اهم ڪتاب منهنجي نظرن مان گذريو آھي. ان کان اڳ مشتاق شورو صاحب جو ڪتاب هستي جو گم ٿيل ٽڪرو پڙھڻ جو موقعو مليو. هي ٻئي ڪتاب جديد سنڌي ڪهاڻي جا سنگميل آھن. هنن ٻنهي ڪتابن کي يونيرسٽي ليول تي سنڌي ادب جي نصاب ۾ شامل ڪرڻ گهرجي. جيئن نئون لکندڙن کي جديد ڪهاڻي جي فن جي خبر پئجي سگهي.

 

پاڻَ ۾ پاڻُ ڳولهڻ جي جستجو رکيل مورائي

پاڻَ ۾ پاڻُ ڳولهڻ جي جستجو

رکيل مورائي

جيئڻ ڪهڙين به حالتن ۾ جيئڻ آهي جيڪڏهن حالتون موت کان ڪنهن به طرح نراليون آهن ته! ڪجهه به نئون لکڻ نئون جيئڻ ئي ته آهي، ۽ سنڌي ٻوليءَ کي نئون/جديد ادب ڏيندڙ ڪهاڻيڪار، ناول نگار ۽ ننڍي دائري ۾ ڪوتاڪار اخلاق انصاري صاحب جي ڪهاڻين تي ڪجهه به لکڻ ائين آهي.

اخلاق انصاري صاحب جي ڪهاڻين تي لکندي هڪ ڳالهه ته کٽڪي ٿي ته نئين/جديد ادب جي تشريح يا تعارف اسان وٽ مڪمل طرح نه ٿي سگهيو آهي. سبب اهو آهي جو ان طرف اسان جو ويچار يا رخ ٺيڪ طرح سان ويو ئي نه آهي. اڄ تائين جيڪو به ڪجهه ان سلسلي ۾ لکيو ويو آهي اهو بنهه گهٽ آهي ۽ ان ڪري ان ۾ نئين/جديد ادب جي چٽائي نه ڪئي وئي آهي، جيڪو ڪجهه ڪيو ويو آهي اهي سڀ ڪوششون ئي آهن. ڪامياب/ناڪامياب.

اتي منهنجو خيال اهو آهي ته اهڙو جذبو به ڪن ٿورن نقادن/لکندڙن کي ٿي سگهي ٿو. ان هوندي به هڪ نقاد لاءِ، جڏهن هو اڄ جي ادب تي لکڻ جي جوابداري کڻي ٿو ته، يا ادب تي لکڻ وقت اُن مان ” اڄ جي ادب“ جون وصفون ڳولي ٿو، يا انهن کان وصف جي تقاضا ڪري ٿو، تڏهن مختصر ئي سهي، کيس اهو ٻڌائڻ لازمي بڻجي پوي ٿو ته هُو هٿ ۾ کنيل تخليق تي تنقيد ڪندي، نه صرف جدت طرف پنهنجو رخ ٻڌائيندو هلي پر اهو به ضرور ٻڌائي ته جدت پاڻ ڇا آهي ۽ هن ليکڪ لاءِ ڇا آهي. جنهن تي لکيو پيو وڃي، ڇو ته ڏٺو اهو ويو آهي ته ڪنهن به ليکڪ (هتي اخلاق انصاري صاحب جي جدت جي پس منظر ۾) جي داخليت تائين پهچ خارجيت معرفت ئي ٿيندي آهي، ڪي ليکڪ ٻيءَ طرح به سوچيندا هوندا يا سوچيندا آهن.

منهنجو چوڻ اِهو آهي ته ڪنهن به سچ تائين پهچ ادب جي شروعات کان ٻن پهلن کان رهي آهي، هڪ تخليقڪار جي ۽ ٻي ويچارڪ جي، خوشي ڏيندڙ ڳالهه اها آهي ته هڪ ئي وقت اخلاق انصاري صاحب ۾ مٿيان ٻئي شخص موجود رهيا آهن.

سندس تازو ڪهاڻي ڪتاب ”مان پاڻ کي ڳولڻ نڪتو آهيان“ ان ڳالهه جو جيئرو ثبوت آهي. جنهن ۾ تخليقڪار به موجود آهي ته ويچارڪ/سوچيندڙ به! ۽ ادب انهن ٻن جي موجودگيءَ ۾ ئي اوسر ڪندو آهي، جيڪا سنڌي ادب جو نصيب بڻيل آهي. صنف ڪهڙي به هجي ان تي لکڻ الڳ آهي، جيئن هن وقت منهنجو لکڻ ڪهاڻيءَ تي آهي، سو به اخلاق انصاري صاحب جي ڪهاڻيءَ تي، ڪهاڻيءَ جي حسب نسب تي لکڻ هن وقت اجايو.

ڪيئن به سنڌي اصلوڪي ڪهاڻيءَ پنهنجي جنم کان اڄ تائين، جنم ڏينهن ٻڌائڻ کان سواءِ جيڪو سفر ڪيو آهي، اهو ساراهڻ جهڙو ته آهي ئي پر ڪٿي ڪٿي اهو سنڌي ادب کي فخر ڏياريندڙ پڻ آهي، ڇاڪاڻ ته ڪهاڻيءَ جي ڀيٽ ۾ سنڌي ادب جو ناول بنهه غريب آهي.

اخلاق انصاري صاحب هڪ عدد ناول به لکيو آهي پر سندس ڪهاڻيءَ مجموعي سنڌي ڪهاڻيءَ جي مختلف چهرن کان پنهنجو چهرو الڳ ظاهر ڪيو آهي، جيڪو ڏسڻ سان ئي محسوس ڪري سگهجي ٿو، خاص طور سندس نئون آيل ڪتاب ” مان پاڻ کي ڳولڻ نڪتو آهيان“ پنهنجي نالي مان ئي ظاهر ڪري رهيو آهي ته هن ڪتاب جون ڪهاڻيون ”من ڇيد“ واريون ڪهاڻيون آهن، جيڪي ليکڪ جي سڃاڻپ به آهن سندس سموري ادب ۾!

اخلاق انصاري صاحب سنڌيءَ جو اهو ليکڪ آهي جنهن جون ڪهاڻيون شخص جي آس پاس هجڻ باوجود شخص جي آر پار جو چهرو وڌيڪ ڏيکارينديون آهن، هت مان مغربي ادبي ڌارائن توڻي تنقيدي ڌارائن جو بار هنن ڪهاڻين تي وجهي انهن جي اصلوڪي بيهڪ توڙي سونهن سميت احساس توڻي اظهار کي ڇيهو نٿو رسائڻ چاهيان ٻيءَ طرح دنيا جي مڙني ٻولين جو ادب، دنيا جي ٻين مڙني ٻولين تي پنهنجو اثر ڇڏيندو آيو آهي، جنهن جي اپٽار ڪرڻ منهنجو مقصد نه آهي!

اخلاق انصاري صاحب جون هن ڪتاب ۾ آيل ڪهاڻيون نئين صديءَ ۾ پنهنجي اهڙي تازگي کڻي آيون آهن جنهن کي محسوس ڪري سگهجي ٿو، ماڻي به سگهجي ٿو ته ڀوڳي به سگهجي ٿو.

ڪڏهن ڪڏهن ائين به ٿيندو آهي ته محسوس ڪيل کي ماڻي يا ڀوڳي ته سگهبو آهي پر ان سڀ کي اظهارڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پوندو آهي، شايد مون سان به ائين ٿي رهيو آهي، تنهن هوندي به هيءُ چوڻ مون لاءِ وڌيڪ ٺيڪ آهي جو چوان/لکان ته هيءُ ڪهاڻيون باوجود پنهنجي دائري ۾ زمان ۽ مڪان جون لڪيرون رکندي، پنهنجي احساس ۽ اظهار ۾ ايتريون ويڪريون/ سگهاريون آهن جو اهي ڪنهن به وقت پڙهجن، پنهنجو احساس تازو رکنديون، اهو سڀ ڪهاڻيڪار جو ڪمال هوندو آهي ۽ ائين هر ڪهاڻيڪار وٽ اهو ڪمال نجو هوندو آهي، جيڪو سندس ادبي ميراث هوندو آهي، جيڪا کانئس ڪو به کسي نه سگهندو آهي.

”مان پاڻ کي ڳولڻ نڪتو آهيان“ جو سفر ٻاهر کان اندر ڏانهن آهي. جيڪو ٿورن ليکڪن وٽ هوندو آهي، انهن ٿورن (جيڪي سنڌيءَ ۾ لکن ٿا) مان هڪ نالو اخلاق انصاري آهي، کانئس پوءِ واري نسل ۾ شايد هڪ کان وڌيڪ نالا اڀري اچن!

ڪيئن به سندس ڪهاڻين کي جيئن مون محسوس ڪيو آهي، مون کي اهو ئي لکڻو آهي، سڀني سَهمتين ۽ اَسهمتين سميت.

هن ڪتاب اچڻ کان اڳ گهڻي ساراهه ماڻڻ جو اعزاز رکندڙ ڪهاڻي ”ظفر اقبال وري پناهه ڳولي ٿو“ڪتاب جي پهرين ڪهاڻي آهي. ياد رهي ته هيءَ ڪهاڻي ٻاهر جي پناهه جو احساس به کڻي آئي آهي ته اندر ۾ پناهه ڳولڻ جو احساس به کڻي آئي آهي. ڪتاب جي پهرئين ڪهاڻي اهو ٻڌائڻ لاءِ گهڻي آهي ته شخص جيڪو اندر اندر اڪيلو هوندو آهي، اهو ٻاهر ٻاهر وڌيڪ اڪيلائيءَ کان پناهه گهرندو آهي، هيءَ ڪهاڻي اهڙي شخص جو بيمثال اظهار آهي.

اسين سڀ جيڪي ماضيءَ ۾ جيئون ٿا، حال جي حقيقت سامهون اچڻ کان لنوايون ٿا، ڇو ته ان کان ڊڄون ٿا، ان ڪري اسان پنهنجي اڄ جي ادب سان به مُنهان مُنهن نه آهيون، پاڻ سان به نه آهيون، ان جي ڪن ڇانَو وارن پاسن ۾ پناهه ڳولهيون ٿا، زندگيءَ جو نجي سَچُ اظهارڻ جي قوت نٿا رکون، جنهن سبب شخص جو احساس به شخص لاءِ هڪ اذيت بڻجي پوي ٿو، جڏهن هُو سچ پچ اهو محسوس ڪري ته هو پنهنجو سمورو ڪارج ”نالي کان سواءِ“ ائين وڃائي ويٺو آهي جيئن اليڪسي (L) ايل جيڪو فقط پنهنجو نالو ٻڌي پنهنجو رد عمل ڏيکاري ٿو، ٻيءَ طرح هو ڪجهه به نه آهي. يا هن جهان جو نه آهي. هن احساس واري ڪهاڻي سنڌي سماج (جيڪو سماج جديديت جي دٻاءَ هيٺ ته آهي، پاڻ ۾ جديد نه آهي) کي ڏيئي، اخلاق انصاري صاحب مجموعي طور سنڌي ڪهاڻيءَ جو نڪ مٿي ڪيو آهي.

جيتوڻيڪ سنڌي ڪهاڻيءَ جي وڏي حصي جو نڪ پيٽ تائين ڏسي ٿو، ان کان اڳتي شخص جي اڪيلائي آهي. جيڪا هڪ انبوهه ۾ وڃائجي وئي آهي. جنهن کي بهرحال ڪهاڻيءَ معرفت ڳولڻو آهي. هيءَ دنيا جي ادب کي ڏيکارڻ جهڙي ڪهاڻي آهي، جنهن جو عنوان آهي ”اوپرو“.

”زندگي ڪجهه به نه...!“ جي نالي واري ڪهاڻي ماضيءَ کان حال ڇڏي/وساري، مستقبل ۾ ٽپو نه ڏيئي سگهڻ جي درد پالڻ واري اهڙي شخص جي آس پاس آهي جيڪو ماضيءَ جون اهڙيون يادون سانڍي ٿو جيڪي کيس سهارو نٿيون ڏيئي سگهن جنهن وقت هو دل جي علاج لاءِ اسپتال ۾ داخل آهي ۽ اڪيلو آهي ۽ ان سمنڊ ۾ ٻڏل آهي، جنهن لاءِ ڪهاڻيءَ ۾ هڪ پيرا ڏني وئي آهي.

”سمنڊ آڻجانءِ!

ڪيئَن آڻيندس!

پوءِ پڇين ڇو ٿو؟ هاڻ هُن جي اکين ۾ سمنڊ هو، هوءَ سمنڊ کڻي منهنجي ڪمير ۾ آئي هئي“ الميو اهو آهي ته هو انهن اکين جي سمنڊ ۾ به ٻڏي نه سگهيو هئو، جيترو اڪيلائيءَ ۾ ٻڏو هُئوشايد!

سوچڻو ان تي آهي ته زندگي ڇا آهي؟ زندگي ته هئي ۽ رهڻي آهي فقط زندگيءَ ۽ زندگيءَ جي وچ ۾ ڪجهه به نه آهي، جنهن کي عُمر چئجي ٿو.

سمجهي سگهجي ٿو ته ” پڇاڙ ڪن قدمن جو ٿڪ“ وڌيڪ شدت سان محسوس ٿيندو آهي. اڄ جي شخص کي زندگيءَ الڳ الڳ حوالن ۾ ڪيترو ٿڪايو آهي، هيءَ ڪهاڻي ان شخص جي ڪٿا آهي، جيڪا سندس بدلجندڙ ويچارن کي سهيڙڻ نٿي ڏئي ۽ هن جو ننڍڙو سفر کيس مختلف حوالن ۾ ڪيترو پيڙي رهيو آهي، شخص جيڪو پنهنجي اندر ۾ پيڙت آهي، ڇاڪاڻ ته هو شگر جو مريض به آهي ته دل جو مريض به. هيءَ سندس نجي پيڙا آهي جنهن کان ڪو به ٻيو واقف نه آهي ۽ کيس عام اڳيان اظهارڻ به غير مناسب ٿو لڳي! پنهنجو درد!

ڪهاڻيءَ جي فريم ۾ اهو اظهار آرٽ جو هڪ ننڍڙو فنپارو ٿي ظاهر ٿيو آهي. شخصي پيڙا ٻاهران گهمندڙ هن ڪهاڻيءَ ۾ جيڪو درد آهي، اهو هُو ئي ڄاڻي سگهي ٿو، هيءُ درد ڪو انبوهه جو يا جلوس جو درد نه آهي، جو تماشي جو گمان ٿئي.

ائين اخلاق انصاري صاحب جي ڪهاڻي ”سوڙهي ڪُنڊ جو دائرو“ ۾ هڪ اهڙو اڻ ڄاتو خوف آهي، جيڪو خود اذيت ڏيندڙ آهي شخصي طور! اهو خوف وارو عمل ٻين جي زندگين کي تباهه ڪرڻ سبب، خوشي ڏيندڙ آهي، هڪ شخص لاءِ! جڏهن ته مجموعي طور خوفائتو آهي. روئڻ ۽ پريشان ٿيڻ جو ناٽڪ نگيٽيو هجي توڻي پازيٽيو جيڪو هڪ شخص لاءِ آهي. اهڙو ڪو به ناٽڪ خود غرضي آهي! ۽ هيءَ ڪهاڻي ان خود غرضيءَ تي آهي هڪ ماٺيڻي چوٽ!

”سَڃ“ ڪهاڻيءَ جي زليخان جي ” ديد ته نه هئي تير هُئو جنهن اندر زخمي ڪري ڇڏيس“ ٽيهارو سال آڳاٽو سنڌ جو سماج ۽ ان جا ڪردار کڻي آيل هيءَ ڪهاڻي پنهنجي فني بيهڪ ۾ نه رڳو نئين آهي پر ليکڪ جي مزاج موجب آهي. هن ڪهاڻيءَ جي ڪردار جو ٻاهر کان اندر ڏانهن اچڻ آهي. جنهن جهڙن ڪردار لاءِ ائين سوچڻ ئي مشڪل هوندو آهي. ڳوٺاڻي ڪاٽڪو زندگيءَ جو احساس ۽ مزاج رکندڙ ڪردار جڏهن پنهنجي ڪنهن عمل تي پڇتائي ٿو ته ان کان اڳ پڇتاءَ سبب. هڪ اهڙي سزا ڀوڳي ٿو جيڪا اصل ۾ سزا ئي هوندي آهي. هڪ اندر جي ۽ ٻي ٻاهر جي ۽ جڏهن ٻئي سزائون ڪاٽي ختم ڪري ٿو ته اها دنيا جي مٽجي وڃي ٿي جنهن ۾ ڪردار رمضان رهندڙ هُئو. اهو نئين ٿيل ترقيءَ جو راز هُئو.

بُونساءِ ڪهاڻي/پلاٽ ليس، اڪيلائيءَ ۾ ويچارن جي ڊوڙ، ذهن تي گهڻ پاسائون دٻاءُ! بي يقيني، رشتن تان ويساهه کڄڻ، اندر جي ڀڃ ڊاهه، جديد دنيا جي کوکلائپ سبب شخص جو پاڻ کان فرار، اهي اڄ جي نامراد دور جي، شخص جي آس پاس کان آرپار تائين جون پيڙائون آهن، جيڪي ٻاهرئين سڀُ ڪجهه هجڻ باوجود، اندر ئي اندر ڪجهه به نه هجڻ سبب ڀوڳي ٿو، پوءِ به جيئي ٿو. دراصل هيءُ اڄ جي دور جو انسان آهي، جيڪو جيئڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو آهي ڪنهن به نالي ۽ سڃاڻپ کان سواءِ!

هن ڪتاب جي هڪ ڪهاڻي ”معافي“ نالي واري آهي. ننڍن لفظن/ جملن/سٽن ۾ وڏي ڪهاڻي، ضرور پڙهڻ گهرجي! ڏند ڪٿا/لوڪ ڪهاڻيءَ جهڙو موضوع کڻي ايندڙ هن جديد ڪهاڻيءَ پنهنجي اندر گهڻي گهڻي وڏي ٽرئجڊي سانڍي رکي آهي ۽ اخلاق انصاري صاحب جنهن فنڪاريءَ سان هن موضوع کي ڪهاڻيءَ ۾ اُڻيو آهي اها اڄ جي ماڊرن ڪلاسڪ آهي.

بنا ڪنهن آواز جي، بنا ڪنهن واڪي جي، گوڙ شور جي پنهنجي ماٺ ۾ هڪ بارودي باهه جو تاءُ رکڻ واري هي ڪهاڻي، جيتري شانت سڀاءَ، سيتل/نرم لهجي ۾ اظهاري وئي آهي، ان لاءِ ڪنهن به ليکڪ جو ٻاٻُرن ٽانڊن تان گذرڻ بنهه ضروري آهي ۽ جيڪو ليکڪ اهڙو تجربو نٿو رکي ان لاءِ هن ڪهاڻيءَ جهڙي ڪهاڻي لکڻ ناممڪن ڀل نه هُجي، اوکي اوس آهي. منهنجي اندر جي شخص کان هيءَ ڪهاڻي وسرڻ جهڙي نه آهي، شايد سنڌي ڪهاڻيءَ جي تاريخ کان به هيءَ ڪهاڻي نه وسري سگهي، ان سڀ تعريفي لکڻ لاءِ معافي، سائين معافي!

”هارايل عُمر جا آخري پل“ ڪهاڻي پڙهڻ کان پوءِ محسوس ائين ٿئي ٿو ته، جديد سماج اڏڻ جي نالي، ڪٽنبن، رشتن ٽٽڻ کان پوءِ جڏهن تڪڙو ئي تڪڙو ”ڪالهه“، ”سڀاڻي“ ۾ بدلجي وڃي ٿو ته ”اڄ“ پنهنجي سموري معنيٰ وڃائي ويهي ٿو يا ڪيتريون ئي معنائون جوڙي وڃي ٿو؟ ماڻهو/شخص وقت کان تڪڙو اڳتي ڊوڙي نڪرڻ جي گوءِ ۾ آهي، هو اُهو نٿو سمجهڻ چاهي ته وقت کان ڪنهن به طرح کٽي نه سگهندو ۽ شڪست کائيندو، جيئن ڪهاڻيءَ ۾ ”بابا“ ڪردار کاڌي آهي پر اها فطري ڪيتري آهي، ويچارڻو اهو آهي.

”نه سمجهڻ جو ڏک“ ڪهاڻيءَ کي جيئن مون سمجهيو آهي، اهو هيئَن آهي ته، هن ڪهاڻيءَ ۾ قدرن جي بدلجڻ/مٽجڻ جو الميو آهي. ماڻهو جڏهن ڪجهه به سمجهائي سگهڻ جي قوت گهٽائي ٿو ته اڪيلو ٿي وڃي ٿو، ڇو ته سمجهائڻُ ۽ سمجهڻُ ٻن شخصن يا ان کان وڌيڪ شخصن جي وچ ۾ هوندو آهي. ٻن نسلن جو نه سمجهائي سگهڻ ۽ نه سمجهي سگهڻ حالتن/قدرن جو بدلجن آهي، جنهن بدلجڻ ۾ گهڻو ڪجهه بدلجي ويندو آهي. ڀل اهي پٽ ۽ پيءُ جي وچ جا ناتا رشتا ئي ڇو نه هجن. اخلاق انصاريءَ جي هيءَ ڪهاڻي، پيڙهي وڇوٽيءَ جي احساس کي ڪهاڻي جي سطح تي وڌيڪ اڀاري سگهي آهي.

”مان پاڻ کي ڳولڻ نڪتو آهيان“ ڪهاڻي ڪتاب جي نالي واري ڪهاڻي آهي، ان کي مان نالي سان ذڪر هيٺ آڻي گهڻو تفصيل سان لکڻ چاهيندي به مضمون وڌڻ جي خوف سبب مختصر ڪري پاڻ کي هلڪو ڪريان ٿو سک ماڻيان ٿو، هن ڪهاڻيءَ تي لکڻ اڪيلائيءَ جي سمنڊ ۾ پاڻ کي ڳولڻ آهي ماڻهو جيئن سوچيندو آهي، اهو فقط سوچڻ ئي هوندو آهي، ڇاڪاڻ ته سچ جي اسپيڊ گهڻي گهڻي تيز هوندي آهي، جيتري اندر جي ڪائنات وڏي آهي ايتري سوچ جي اسپيڊ وڏي آهي. هن ڪهاڻي ۾ اهڙي ئي سوچ جو سفر آهي، جيڪو ڪٿان کان ڪٿي ٿو پهچي، اهو سڀ شخص جي ڊوڙ کان ٻاهر آهي. ان لاءِ ليکڪ جو اهو جملو ڪافي آهي ” الائي ڪيتريون دانهون لڪل هونديون آهن، هزارين دانهون، هزارين ماڻهن جي اندر ۾ دفن هونديون آهن.“

۽ سچ پچ اهي دفن ئي ٺيڪ آهن، ڇو ته هر دانهن کي پنهنجا سبب هوندا آهن سببن تي جيترو ويچاربو، ويچار اوترو ڊگهو ٿيندو ويندو ۽ سوچيل جڏهن اظهار پائيندو ته کلڻ حاب ڪندو! ڇاڪاڻ ته اهو ڪنهن جو نه هوندو آهي يا ڪنهن جو هوندو آهي، ڇو ته نه هاٿيءَ جي ڪنن مان ڪيلي جا پن ٺهندا ۽ نه ڪيلي جي پنن مان هاٿيءَ جا ڪن ٺهي سگهندا. ها! اهو سچ آهي ته، ڪن سهي جڳهين تي غلط ماڻهو ويٺل هوندا آهن ۽ ڪن غلط جڳهين تي سهي ماڻهو ويٺل ٿي سگهن ٿا. اندر جي سچ طور مڇيءَ جي ٻچڙن سان همدردي هوندي به انهن جي پڪڙيندڙن جي شڪايت نٿي ڪري سگهجي ۽ نه ئي کين روڪي سگهجي ٿو ۽ انت يا چرين جي اسپتال جو هڪ بيڊ يا آرٿوپيڊڪ وارڊ جي داخلا ۽ مسلسل اڪيلائي.

هيءَ سڀ ويچارڪ شخص جي ڀوڳنا آهن، جيڪا اخلاق انصاري صاحب جي ڪهاڻيءَ ۾ آهي، جنهن کي ليکڪ ادب جي هڪ ڌارا سيريلزم جي ڌارا ڪوٺي ٿو. پر جيڪڏهن سچ پچ صرف ويچاريل، سائنس جي سهوليت سان لکت ۾ اچي وڃي ته پوءِ پڪ اهو ٻاهر جو سچ به هوندو اُهو ڪنهن ڌارا جو محتاج ڪٿي هوندو؟

ائين هي ڪنهن به ڌارا جي دائري کان ويڪري ڪهاڻي آهي، ان جي پڄاڻي به احساساتي سطح تي ايتري ويڪري آهي. ”مان اڄ مري ويو آهيان، دعا لاءِ هٿ کڻڻ جي ضرورت نه آهي“ شخص جو الميو ۽ سندس اندر اڪيلائي ڪيتري وڏي آهي رڳو سوچي ئي سگهجي ٿو. باقي ٻين پڙهندڙن ۽ لکندڙن جي راءِ لاءِ ڇڏيان ٿو. ڇاڪاڻ ته اها خود ليکڪ اخلاق انصاري ۽ شخص اخلاق انصاريءَ جي سڃاڻپ جو حوالو به آهي.

ائين ”پن ڇڻ ۾ ٽڙيل گل“ ڪهاڻي، دنيا جي هاڻوڪي وبا جي مايوس ۽ اُداس ڏينهن تي لکيل هڪ پرُاميد ڪهاڻي آهي. جيڪا هڪ پالتو ڪتي جي سفر ڪٿا کي کڻي لکي وئي آهي. هنن ڏينهن ۾ دنيا اندر لکيو ويندڙ ادب جي هيءَ وڏي ڪهاڻي آهي جيڪا ننڍي ٻوليءَ ۾ لکي وئي آهي. هيءُ ڪهاڻي جڏهن به پاڻ جهڙي وڏي ٻوليءَ ۾ ترجمو ٿي ته وڏو اعزاز/مرتبو ماڻيندي موضوع جي حوالي سان ۽ اسلوب جي حوالي سان به! هن ڪهاڻيءَ جو مکيه ڪردار جيڪ جي نالي سان آهي، مجموعي طور اخلاق انصاري صاحب جي اڪثر ڪهاڻين ۾ پوئين عمر جي اڪيلائيءَ جو خوف گهڻو آهي، ان ۾ ٻه ڳالهيون نه آهن.

”مڙهيل عذاب ۾ گذاريل گهڙيون“ هڪ اهڙي شخص جي وارتا آهي جيڪو سامهون فليٽ ۾ رهندڙن پاڙيسرين جي مڙهيل اذيت کان بچڻ چاهيندي به بچي نٿو سگهي. جيتوڻيڪ هي پل ئي آهن جن جو عذاب ڪهاڻي ۾ آندل آهي پر انهن جي اذيت کي ڪهاڻيڪارُ/فنڪارُ ڪيئن ڏسي ٿو، محسوس ڪري ٿو ۽ اظهاري ٿو اهو پڙهڻ وٽان آهي ۽ ان کان پوءِ ڀوڳڻ وٽان آهي.

”پوءِ“ڪهاڻيءَ ۾ ڪجهه به تڪڙو ڪرڻ/چوڻ جو رد عمل، جيڪو شخص کي پيڙت ڪري ٿو، هيءَ ڪهاڻي ان شخص جي پيڙا جي آهي. تڪڙو ڪجهه مناسب/غير مناسب چوڻ جي پڇتاءَ جو احساس کڻي هڪ شخص جنهن پيڙا مان گذري ٿو ان احساس جو لاجواب اظهار آهي هن ڪهاڻيءَ ۾. هو هڪ شخص ٻن عورتن مان، جن ۾ هڪ عورت سندس زال پڻ آهي، ڪنهن سان به پنهنجو سچ نٿو اظهاري سگهي، نتيجي ۾ هڪ پيڙا آهي جيڪا ڪن ڏينهن لاءِ ڀوڳڻي پويس ٿي. جيئڻو جو اٿس.

”مئل من-اوندهه انڌوڪارُ“ هيءَ ڪهاڻي سريلنڪا ۾ آيل ٻن گهمندڙن (عورت ۽ مرد) جي ملاقات ۾ ڪيل اڪيلائيءَ جون، سياسي، ادبي، انقلابي، فلاسافي تي ٻڌل ڳالهيون آهن جيڪي مقانيت کان اڀري عالميت تي رسڻيون آهن پر هر شخص وٽ پنهنجن هيروز لاءِ ڪي خاص عقيدا آهن، مڃتائون آهن، جن تي ڪنهن به قسم جو ڪامپرومائز ڪرڻ لاءِ هو تيار نه آهن. پر سندن خيال ۽ جاچنائون ڪجهه ٻڌل ۽ ڪجهه پڙهيل محسوس ڪري سگهجن ٿيون، هيءَ ڪهاڻي به ڪنهن مڪان تي ضرور آهي پر هوءَ. زمان کان مٿانهين آهي دنيا جي وڏين ڪهاڻين سان برميچڻ جهڙي آهي پر آهي ته سنڌيءَ ۾. فخر ته ٿيندو ئي هڪ سنڌي پڙهندڙ ۽ لکندڙ جي ناتي!

۽ پوءِ ڪتاب جي آخري ڪهاڻي آهي” ويران رستا، سوڙهيون گهٽيون“ آهي، هيءَ هڪ اهڙي شخص جي ڪهاڻي آهي، جنهن وٽ پنهنجا خواب آهن، اميدون آهن، آسائون آهن ۽ اهي سڀ تڏهن پورا ٿيڻا آهن جڏهن هو پنهنجي ننڍڙي نوڪريءَ مان رٽائرڊ ٿيندو ۽ کيس جي پي فنڊ جا پيسا ملندا ۽ جڏهن اهي کيس ملن ٿا ته هو پاڻ کي اهڙي هرڻيءَ جي روپ ۾ ٿو ڏسي جنهن کي چيرڻ ڦاڙڻ وارن جو هڪ چڱو خاصو انگ سندس چوڌاري موجود آهي ۽ هو بيوسيءَ جي حالت ۾ آهي. هيءَ تمثيلي ڪهاڻي آهي، جنهن جي پڄاڻي هرڻيءَ جي موت تي ٿئي ٿي جنهن کي ماريندڙ ته شينهن ئي آهي، پر جنهن جو ماس چئني طرفن کان ڳجهون پٽي رهيون آهن، پٽ تي سندس هڏائي رهيل آهن جيڪي ان شخص جي علامت آهن جنهن پنهنجا سمورا سک پنهنجي پڇاڙيءَ ۾ ملندڙ پونجيءَ سان واڳي ڇڏيا هئا، پر هن کي خبر نه هئي ته ان پونجي کي ڪي ڳجهون هن کان اڳ ئي ورهائي کائڻ چاهين ٿيون انت ڪنهن رستي تي پيل ڪي هڏا جن جي ڪا به حاصلات نه. اهڙين ئي حالتن ۾ ماڻهو پاڻ کي تحفظ ڏيڻ چاهيندو آهي، جيڪو به هڪ لمحي جو احساس ئي هوندو آهي، هيءَ ڪهاڻي اهڙي آهي جنهن لاءِ اهو ئي چئي سگهجي ٿو ته ”مان پاڻ کي ڳولهڻ نڪتو آهيان“ خواهش به آهي، اميد به آهي ته اسين سڀ پنهنجو پاڻ کي ڳولي لهون. مون کي ايترو ئي چوڻو آهي ۽ بس!

17 جولاءِ 2020ع جو صبح

ڪراچي